"خاکه" یا "ادبي انځور"  په ادبي و هنري ژبه د یوه ادبي ، فرهنګي  یا اجتماعي شخصیت د ژوندانه، فکر و فن، عاداتو او اخلاقو، ښېګڼو او نیمګړتیاوو معرفي ده.

لیکوال:  اقبال کوثر

                                                                                                                                                        ۱

                                                                                                                                            تقسيم ا پريدی 

زه او ا فتا ب بدر چې د ريا ض تسنيم غم له تلى وو نو طا هر صا حب له هم ورغلو هغوى ما ته اووې تا  چې کومه خا که ليکلې هغه خير محمد عا رف ته ولېږه چې ليکنې کې  چا پ شى ا فتا ب وې نه جى مومند دومره معيا ري ليک نه شى کولی چې هغه دې د ليکنې غوندې مجله چا پ کړى

طا هر صا حب اووې ته ېې واوروه چې ما  واوروله مونږ دريواړو خندل هم او متجسس هم وو طا هر صا حب به کله ما ته کتل کله ا فتا ب ته

ما  وې ولېږم جى؟

ا فتا ب وې نه جى نه

ما  چې طا هر صا حب ته اوکتل د هغوى سترګې د خندا  سره د اوښکو نه ډکې وې

وېل ولېږه

او ما  يوه جیئی چغه وکړه

تقسيم ا فريدی

هر کله چې څوک د چا  د ژوند یا  د فن په حقله څه ليکي نو دا  هله ممکن وي چې لېکونکي ته دمتعلقه شخصيت د ژوند یا  فن په لړ کې  دومره علم ېا  مشا هده وې د کومې په بنېا د چې هغه را ئی جوڑوی نو څومره څومره چې دغه علم زېا تيږي یا  مشا هده ژوريږي هم دومره دومره دغه را يه مدلل او جا مع وي په دې کې  د را ې ورکونکي نيت که هر څنګه وي صدا قت دې د ليک بنېا د وي او هنر شرط؛ د هنر او ہنرمند په ا ړه د خوشحا ل با با  خیا ل دی چې

په جها ن کې  به يو يو وي

چې هنر ېې د کېمېا   زده

زه چې د خپل ډېر درا نه او محترم مشر طا هر ا فريدي ذکر کوم نو د ليک هر توری د ډېر ا حتېا ط غوښتنه کوي چې نه خو د خوږ پوست خو د حسا س طبيعت د خاوند شخصيت زخمي شي او نه مجروح؛ د مجروح دوا ړه معنې لغوی دہ او که د مشتا ق په شکل کې  ده قا بل قبول دی ځکه چې مجروح هم د پښتو ژبې نوموړی ا ديب د ګڼو کتا بونو خا لق او ډېر عا لم فا ضل شخصيت د محترم قلندر مومند مريدخا ص او د مرکې عمومي سکتر دی

د طا هر صېب په با ب چې زه د مجروح ذکر کوم نو دا  به دا سې وي لکه زه چې د شودو ېوپا ک ډک کټوري کی د ګلا ب ګل ږدم ؛ 

او بل د طا هر صېب شخصيت مجروح کېده نه خو مکروه دي او نه هغوي څه دا سې شجر ممنوعه ده چې په ګتو وروړو به خلق له جنته لا س وينځي

هر څو که د هغوى ذا ت د خپل نوم غوندې پا ک سېځلی مخلص شفيق او مهربا نه دی خو نه ما  په هغوى د دې کرښو د ليکلو نه وړا ندې اودس کړی وه او نه زه د هغوى په ا ړه د ” لا  ېمسه ا لا  ا لمطهرون“ په حق کې  ېم ؛ ځکه چې د ا سما ن ستوري خو اوس ګوا هي نه کوي خو د طا هر صېب د دوو سفرنا مو ” سفر په خېر“ او سفر مدا م سفر “ شها دت په خپل حق کې  محفوظ سا تم

محترم طا هر صېب د فن په حوا له وي که د ورځو شپو خو مونږ تل خپل مشر او لا ر ښود ګڼلی د هغوى دې هم چا ر ښه وي چې د سپينې ږيرې باوجود د شل کلنه زلمو هم ځا ن همزولی ګني او زمونږ د بېبا کو دې هم کور ودا ن وي چې تکلف مو بېخي له مېنځه وړی او هغوى ته مو بېا  بېا  دا  ا حسا س ورکړی چې

دونوں ا نسا ن هېں تو کېوں ا تنی حجا بوں مېں ملی

ېوه د ليدو قا بله او د خوند نه ډکه تما شه به هغه وخت وه چې کله به طا هر صېب د ځنو ملګرو سره وړا ندې روا ن وه او ښا غلی ځلا ن يوسفزی به ورپسې وروستو هم د هغوى په څېر د هغوى په قدمونو روا ن وه او مونږ به ورپسې ورستو خپل تشي د ډېرې خندا  له کبله نيولي وو خدا ئ دې ځلا ن وبخښي 

د ځلا ن په بېليدو نن هم د کرا چۍ فضا  غمژنه او پيکه ده

په خپل پښتو ا دب او قا مي سيا ست مېئن وه او د دنړي وا ل ا دب نه با خبر د یو شوخ طبیعت حا مل ځلمی وه

چې کله کله به د جرس د ا جلا س نه پس د طا هر صېب پا م نه وه او ملګري ځلا ن به د هغوى د خندا  نقل کولو دا  بره نيم وجود به ئ په نا سته نا سته وچتېده را خلا صېده ېا  به درنجېده نو د روبوټ نما  او د ډبوسکي جسا مت او معصوم شخصصبيت لرونکي طا هر صېب د پا ره به زما  همدردي په په اوښکو کې  څڅېده

دڅلورو عنا صرو نه جوړ په څلور څا نګه روغ ا نسا ن ته روبوټ ویېل ا نصا ف نه دی خو دا  به د هغوى د ”ملګرو“ مينه وګڼو چې دا سې به ظا هرېده

د طا هر صېب په دفتر بولټن ما رکيټ کې  د جرس ا جلا س وه په نشست کې  طا هر صېب پوره د څليرېشت صفحو ا فسا نه واوروله وروسته نا ست ېو ملګري په کا غذ څه وليکل او ما ته په ا شا ره وویېل چې دا  تسنيم ته پا س کړه چټ چې ما  وسپړده او څه څه زما  په فهم نا قص کې  را غله هغه دا  وو چې غوندى خو را با ندې ښه زړه سپک کړو اوس په تشو چا یېو کا ر کا رنه کيږي ورته ووا يه چې بسکټ هم راوغوا ړي

نه خو ما  هغه چټ وړا ندې پا س کړو او نه نه بسکټ را غله خو د طا هر صېب دپا ره ېو نوی نوم په فھم ا قبا ل کې  را تللو او را غلو

ځنو ګستا خو ملګرو به خپلو کې  کله کله په دې نا مه د طا هرصېب غا ئبا نه خبر ا خست بيا  را ته ريا ض تسنيم د دې تشبيه د خا لق نوم هم وښوده چې قېصر ا فريدی وه

دروغ به ګردن راوي چې وا يي طا هر صېب په کرا چۍ کې  د طا لبا نو د پا ره چندې هم کوي او د ا نجمن ترقي پسند مصنفين ا جلا سونوکې  نا سته هم نه قضا کوي؛؛ د ا فغا نستا ن د مترقي حکومت په بلنه د کا بل ېا ترې هم کوي او په حرمېنو شريفېنو کې  د مجا هدينو د کا مېا بېو دپا ره په ا جتما عي دعا ګا نو ا مين هم وا يي د لر وبر ېو ا فغا ن پلوي او اوا رزومند هم دی او د مملکت خدا دا د پا کستا ن د ا بدی قېا م خوا هش مند هم

ګوېا  دلته مونږ  د طا هر صېب دپا ره د صا حبزا ده فېضي دا  حوا له په راوړلو کې  حق بجا نب يو چی

د سا قي سره ېا ري کړي محتسب ته مخبری کڑی

طا هر ا پريدی د خپل فن په حوا له خصوصا  د پښتو ا فسا نې په حوا له ېو پېژندلې شوی معتبر او ا هم نوم دی د نثر د دمېدا ن دې لوبغا ړي پښتو ا فسا نې ته ډېر څه وبخښل هغه ا فسا نې ته نوې نوې لا رې پرا نستې ډېر ا یېډیېل کردا رونه ېې تخليق کړل په حېث دېو مستقل ليکونکي هغوى دومره ډېر نثر وليکلو چې په پښتو ژبه د خپل حق دعوا  په په هسکه غړۍ کولې شي زمونږه د پښتو په په نصا ب کې  دهغوي ېوه ا فسا نه چا پ وه ”د وفا  جنس“

د هغه ا فسا نې په خوند ما  مستقل د دهغوي د دکتا بونو مطا لعه پېل کړه هغه خوند کله ډېر شوی کله پيکه شوی خو دغه د دفکشن په معا نى د محض تصورا تي ا دب په فني خوبېواو خا مېو پر ما موره مطا لعه مې تر دې دمه جا ري سا تلې

ګو چې د خا کې لمن د ددا سې صقيلو حوا لو متحمل نه ده خو چرته چې طا هر ا پريدی ېا ديږي هلته به د پښتو ا فسا نې ذکر خا مخا  کيږي او چرته چې پښتو ا فسا نه لسنلی  شی هلته به طا هر ا فريدی ا رومرو ېا دېده شي

طا هر صېب په عا م ژوند کې  دا سې بې ضرره غوندې سړی دی لکه چې د دمها تما  ګوتم بدھ د ا هنسا  او ګا ندهي جي او با چا  با چا خا ن د عدم تشدد د دفلسفې کا ر ده ته د وړا ندې بوتلو دپا ره حوا له شوی وي

د ګا ندهي جي او با چا  خا ن د فلسفي مېوې خو دنېا  وليدې چې چا  وخوړې خو د دطا هر صېب متعلق مونږ سره دغه ېره او فکر بېخي نشته د دهغه فن او فلسفه د ټولو پښتنو په شريکه ميرا ث دی په دغه ورا ثت کې  به د هر تعليم ېا فته پښتون برخه وي د هغوي د وېنا  مطا بق چې ما  په نا جوړتېا  کې  د خپل کتا بتون ټول کتا بونه د ا با سين ېوسفزي په لا س د ا سلا مېه کا لج پېښور کتا بتون ته ورکړه

هر څو که تر دغه وخته د هغه په په محل نما  جونګړه کې  د دغه کتا بتون د سمبا لښت دپا ره د پنځم غږ ا مکا ن معدوم وه خو د پښتنو تعليم ېا فته او با شعوره طبقه به د طا هر ا فريدى په دغه فعل تر ډېره وخته ا فرين وا يي

طا هر صېب خپل تعليم زما  نه پټ سا تلی او چې کله هم ما  د چېړنې دپا ره د دهغوي نه پوښتنه کړې ځوا ب وي ” وا جبي “ د هغوي د دنثر لوى وا ړه د يوې يوې نېمې درځن نه زيا ت کتا بونه د دغه وا جبي تعليم کرشمه ده

بهر حا ل د طا هر صېب دغه شل دوه ويشت وا جبا ت او مستحبا ت به د ا دب په په طا لب علما نود سر ګرځولو دپا ره کا في وي

طا هر صېب د روپېو د ګټلو چلونه او تر کيبونه د خپلو کردا رونو نه ښه پېژني په روزګا ري توګه لکه د اکثرو ا فريدو ټرا سپوټر دی تکلف بيخي نه خوښوي نه په خپله دېره کې  او نه د بل؛ په ډېرو شتوکې  دا سې ملنګ غوندې سړی دی تا رک دنېا  نه دی دين او دنېا  ېې دوا ړه په زړه پورې نيولي

د کرا چۍ په ا دبي ټولنو کې  به دا سې څوک نه وي چې طا هر صېب به ورته د دلوست تلقين نه وي کړی او حوصله به ېې ورله نه وي ورکړي دا هم د هغوي د ډا ډ نتيجه ده چه نن زه د دهغوي په ذا ت کرښې را کا ږم او په په تا سو د لوستلو تشدد کوم

دطا هر صب ؛ فهېم سرحدي صېب ؛ با چا  خا ن قا صر؛ ريا ض تسنيم او قېصر ا فريدي پہ ملګرتیا  د جرس ا دبي جرګې بنېا د کېښودی شو مونږچې په 92 کې  جرس ته لا ړو نو طا هر صېب د جرس روح روا ن وهاو تسنيم قيصر نورا لا سلا م سنګر ځلا ن يوسفزی ا فتا ب بدر طا ھر بونیری روښا ن يوسفزی نمبروا ر د جرس مرستیا لا ن وو

د جرس پښتو غوندې د دېوې معېا ري ا دبي رسا لې متوا تر ېوولس کا له خپرېده او په تېره تېره د غزل او نظم نمبر د طا هر ا فريدي او د ېا دو ملګرو د ا هم کا رونو نه ېو ډېر ا هم کوشش وه چې

ګمرا ها نو ته په مخښکې ا یېنه شوه

د دجرس په په مرستېا لا نو کې دا سې مرستېا ل هم وو چې د دا بن ا لوقت کردا ر ېې لوبولو هغوي دغه فلېټ فا رم غنيمت وګڼلو او چې کله اوبه د ورخه تېرې شوې نو طا هر صېب لکه د دروېش درا ني ووې

تا  چې سنګا ر کاوه نو ما  درته هندا ره راوړه

تا  تا سره کا ڼي دي زما  چې د سنګا ر وخت دی

ېوځلې طا هر صېب د دوو ملګرو روښا ن يوسفزي او محب وزير سره بنا رس کې  زما دکا ن ته را غلل چې دمېزبا ن په حېث زما  په کش کړپ پوېه شو نو طا هر صېب ووې

وشوه کوثر صېب! مونږسره په لا ره ېوه ټوقه وشوه

روښا ن زما  په اوږه لا س کېښود چې طا هر صېب پښه مو اوچته کړئ د پښې د لا ندې مو د دسلو روپو لوټ دی خو محب راوخسته اوس ته ووا ېه چې نوټ د چا  شه ما  وې د درېوا ړو دی جى

 هغوي اووې بس ېو را سره ته شه او کبا ب پرې خورو

  بېا  چې طا هر صا حب د دسيدووا ل عفي عنه خوا له لا ړو ما  د روښا ن نه د قيصې د صدا قت په با ب و پوښتل روښا ن ویېل ما ما ! طا هر صېب ا فسا نه نګا ر دی دا سې وړې وړې ډرا مې خو په شپېلي کې  تخليق کوي دا  ېوه ستا  د تاوا ن نه د بچ کېدو دپا ره سهي

هغوي بيا  لا ړل رخصت شول خو تر ډېره وخته مې د طا هر صېب خوږ شخصیت او د دطا هر بونېري دا  شعر په ذهن کې  اوړېده را اوړېده چې 

شمعې مړه شه بېا  که مرې چې خدا ې رڼا  کړي

خو  بلېږه  تر  هغې  چې  خدا ې  رڼا   کړي

لیکوال:  طيب ا لله خا ن

                                                                                                                                                  ۲

                                                                                                                                        ځانګړی استاذ 

ډېر دا سې خلق وي چې په ونه مندري او په ظا هري وجود وا ړه وي خو په شخصيت درا نه او په کردا ر ډېر لوئی وي, په قد کوتا ه وي خو قا مت یې ډېر دنګ وي, ما  خپله په وجود وا ړه ډېر خلق ليدلي دي چې د بلها  کما لونو ډک وي خو په خا ص توګه چې د څو کسا نو نه سخت متا ثره شوی يم په هغوې کې  لومړی ا روا ښا د مولا نا  کريم ا لله جا ن دی چې زما  پير او ا ستا ذ هم وو, سا ده با ده سړی وو خو د ا لله لوئی ولي او د کرا ما تو سختن وو, دوېم ا روا ښا د ا کرا م ا لله ګرا ن با چا  وو چې ما  یې په صورت او سيرت کې  د دغه لومړي پوره عکس ليدلی وو, د ګرا ن با چا  کرا ما ت مې هم د زړه په سترګو ليدلي دي, په دغه لړۍ کې  د څو نورو نومونو سره لکه با ز محمد عا بد او دا سې نور, يو دا  نا زولی ډا کټر هم دی چې په جوثه او ونه د ګرا ن با چا  په څېر دی, ږېره یې هم د هغه په څېر رنګۍ ده خو لږ شوخ دی, ددې دعوې خو مې تر اوسه څه ا را ده نشته چې ولي دی او که نه: خو دا  دعوه ضرور لرم چې خا لي هم نه دی.

په دې زمونږ ا يما ن دی چې رب ښکلی دی او ښا ئست خوښوي ددې کبله یې ا نسا نا ن ټول ښکلي پېدا  کړي دي توپېر په کې  يوا ځې د ذوق او نظر زاوېې پېدا  کړی دی خو د کردا ر او سيرت ښکلا  د هر چا  خپله ده, ا روا ښا د خېبر ا فريدي هم ویلي وو:

زه چې پرې ميين يمه ستا  خويي هغسې نه دی

زه په تا  ميين نه يم تا  خوب ليدلی دی

د مينې او ښکلا  ا صل معيا ر هم دغه دی, زمونږ ډا کټر هم دا سې خويونه لري چې بلها  خلق پرې ميين دي د دغه خورو ورو مينوا لو د شما ر او مقبوليت ا ندا زه خو یې يوا ځې ددې خبرې نه هم کيږي چې پروسږ کا ل د پنځوسو کلونو شو نو مينوا لو یې د پنځوستم زيږون د نما نځلو دستورې شروع کړي چې سلسله یې د پښتونخوا  تر بېلو بېلو سيمو وغزېده, ډا کټر د يو پنځوسو نه واوختو خو دغه سلسله لا  هم دوا مدا ره ده او مينوا ل یې خپل وا ر ته په طمع پرا ته دي.

نن سبا  د جعلي ډګرو او تش په نوم د ډا کټرا نو هم يو بحث روا ن دی په دغه لړ کې  يوا ځې دا  ویل ې شم چې خپل ځا ني زه یې د علميت د کبله ډا کټر ګڼم او د هلو ځلو او کا ر او زيا ر نه یې دغه هومره علميت هر چا  ته ښه په ډا ګه دی, د شعر پوهنې پته یې د شېدا  د شرحو نه لګي, محقق دی, تخليق کا ر, ا ديب, کا لم نګا ر او نور هم د مشا عرې نظا مت کوونکي چې څه بلا  بتر نګا ر يا دولې شي ډا کټر په ټولو ټکو کره خيژي, هن, ترجمه نګا ر را نه پا تې نه شي, په څو ژبو پوهه دی, د پښتو نه یې بلها  ژبا ړې کړي دي او کوي, د فا رسۍ, ا ردو او ا نګرېزۍ نه یې ترجمې کړي او هغه د شين سترګو په ا صطلا ح ,, وا ئس ورسه,, په خا ص توګه په کې  د شعر په شعر کې  ترجمه د پا م وړ ده چې بعضې بعضې خو یې بيخي د طبع زا د خوند لري, د نقد په ا ړه یې يوا ځې دغه نکتې ته ستا سو پا م کوم چې د تنقيد ژبه یې ډېره خوږه پسته او د يو شفيق ا ستا ذ ژبه ده,  کتا بونه یې دومره ليکلي که څوک دده په ا ړه يوا ځې د ډګرۍ د پا ره مضمون ليکل غوا ړي نو څو پا ڼې یې تش د دغه کتا بونو په تعا رف هم تورولې شي, کېدې شي که کله یې ټول کتا بونه چا پ شي او د يو بل د پا سه کېخودې شي او دې ترې شا ته ودرول شي نو د منګل صېب ددې مشکوک شعر په څېر سړی په يو دوه کې  حېرا ن کړي چې, خدا ئی خبر څوک دی ددې دومره کتا بونه شا ته.

هسې خو ډا کټر د خپل جوړښت د لحا ظه هم ښکره ور نه دی او په خویې کې  هم د لکۍ او ښکرو ا ثر نه لري خو په ا دبي بحث کې  ښه ښکره ور دی او خبره یې په درنو دليلونو ا ډا ڼه وي, په محفل کې  که بې پا مه غوندې نا ست وي هم د هر سړي خبرې ته یې پا م وي او د ,,نوا سه, او ,, پوتا ,, فرق یې هم د با ز نظره نه خطا  کيږي, دغه خویې یې د هلکوا نې نه هم لرلو چې دده يو خېرخوا ه او د دغه عمر نزدې ملګری را ته پسي شا  دده هغه ټولې خا مۍ او شوخۍ هم په ګوته کوي څومره چې يو سړی د سړيتوب په جا مه کې  ځا يولې شي په هغې کې  د ظا هر کسکر غوندې شوخۍ هم را ځي او د قلندر مومند د محفلونو شخړې هم, هسې دغه د ظا هر کسکر خبره د سړي يوې بلې پېښې ته هم پا م کوي چې که ا روا ښا د عمر کسکر بس هسې ددې قطا ره وبا سل شي نو دا  کسکرا ن نور ټول يو ,شی, دي, په دغه حقله د ډا کټر ا دبي تربيت هم د پا م وړ دی چې د هغه وخت نه چې په ا سلا ميه کا لج کې  طا لب وو د لويو خلقو سره یې ا دبي نا ستې وې, خېرخوا ه را ته دا  خبره هم په وثوق سره کړې ده چې د ښا غلي ا قبا ل کوثر ما ما  ورسره د هغه وخت نه هم دا سې مينه وه څنګه چې اوس ده, روښا ن يوسفزی هم ورته د هغه وخت نه هغه د تهکا ليا نو غوندې نوم ا خلي, هم په دغه عمر کې  یې د مرکې سره سره د ا فغا ن ا دبي بهير د لويو څټو سره نه يوا ځې نا سته وه بلکې دې او را شد خټک خو د څو نورو ملګرو سره د ا فغا ن ا دبي بهير په با ني ا رکا نو کې  وو, د دغه وختونو څه ملګري یې اوس په دې خبره د حېرا نۍ ا ظها ر هم کوي چې ډا کټر اوس پروفېسر دی, ددغې علت چې هر څه وي خو زما  په ا ند يو مثا لي ا ستا ذ دی.

مثا لي دا سې دی, چې زما  په ا ند ا ستا ذ دا سې هستي وي چې يا  خو نسلونه جوړوي او يا  یې ورا نوي, مونږ په دا سې دور کې  ژوند کوو چې څه نا شولتو په خپله د ا ستا ذ د شخصيت تقدس د پښو لا ندې کړی دی, په دغو کښي د بډو شوړو او جعلي ډګرو سره سره مو د دا سې بدبختۍ قيصې هم تر غوږه شوي دي چې په خپل اولا د د هوس نظر کول دي, په دا سې حا ل کې  ډا کټر دا سې مثا لي ا ستا ذ دی چې ډا کټرا ن یې په موجودګۍ د ويا ړ جوګه کيږي.

زمونږ په دې دور کې  يوه لا نجه دا  هم را  منځته شوې ده چې هر سړی خپله را یې حرف ا خر ګڼي او د را یې ا ختلا ف نه بيخي ذا تي دشمني جوړوي, ډا کټر په علمي بحث کې  رعا يت نه, يوا ځې دليل مني, ا ختلا ف نه ذا تي نه جوړوي, د را یې ا ختلا ف یې ګڼي او دليل ته په روڼ تندي هرکلی کوي, زما  ورسره خپله څو ځل د را یې ا ختلا ف را مينځ ته شوې دی خو زمونږ په ذا تي تعلق یې هېڅ ا ثر نه دی کړی ددې کبله یې پسې شا  ملګرو ته په دې ا ړه هم ښه ډا ډه وا يم چې بلها  سړيتوب لري, ددې دومره ځا نګړي خصوصيا تو د کبله تا سو هسې هم پېژندلی دی چې ښا غلی ډا کټر پروفېسر حنيف خليل دی, ما  یې يوا ځې يو څو خوبۍ بيا ن کړي دي ځکه څوک د خا کې د چوکا ټ په سبب دا  ا عترا ض کولې شي چې څه خا مۍ مې نه دي بيا ن کړي, دا  حق هم لري خو زه په دې باور لرم چې ددې دور په سړو کې  دا سې هېڅوک نشته چې خا مۍ نه لري, په ما  کې  پخلپه بلها  مسئلې دي چې يا را نو را سره منلي او زغملي دي ځکه زما  د چا  د خا مېو سره څوېمه؟ ګنې د ډا کټر په مينه ښه ډا ډه يم.

دوا ړه د صنم د لا سه اور کې  دي

دومره بس خليل او ا ذر پېژنم.

لیکوال :  سکندر خا ن سکندر

                                                                                                                                                 ۳

                                                                                                                                         ادبي زورور 

    نن درسره د يو دا سې ګڼ ا ړخيز علمي او ا دبي شخصيت پېژندګلو کوم، چې د خپلې سيمې د ا دب يوه مضبوطه ا دبي مټه ګڼل کېږي. يو نبا ض، بېدا ر مغز او د ژوندي ضمير څښتن دی. يو کلک پښتون او سپېڅلی مسلما ن دی. په خپل ذا ت کې  ا نجمن نه بلکې يوه ا کېډمۍ ده. يو سخي مګر منکسرا لمزا ج ا نسا ن دی. علم په لپو لپو وېشي او هم دغسې د پيسو په خرچ کې  هم د ريا   نه، بلکې د سخاوت مظا هره کوي .ا صلا حي ذهن او تنقيدي نقطه نظر لري. د مصلحت قا ئل بېخي نه دی. ا ندا ز يې جا رحا نه مګر غېر جا نبدا را نه دی. په دغه شعر پوره پوره عمل کوي.  

   پوهه زيا تېږي د وېشلو سره                                    هغه بخيل وي چې ا ظها ر نه کوي

       علم او پوهه دومره لري چې په ا دبي غونډو کې  په منثور او منظوم ا دب لېکچرونه ورکوي. د ا ېم فل سکا لرا نو او د پي ا ېچ ډي طا لب علما نو علمي او ا دبي تنده په ده ما تېږي. ډېر خلق په هغه ا دبي غونډو کې  په مينه ګډون کوي په کومه کې  چې دی شتون لري. ځکه چې دی د تنقيد سره سره د طنز و مزا ح شېرينه او ا زغنه لهجه هم کا روي او ځينې خلق له هغه ځا يه تښتي هم چېرته چې د ده موجودګي يقيني وي. تنقيدي نشستونه او ا دبي بحثونه ژشت خوند ورکوي بلکې دا  يې د خوښې لوبې ده. په عا مو مشا عرو کې  هم که چا  غزل تنقيد ته پېش کړی وي او که نه وي، خو چې يو ځل يې واوروي نو د ده ورسره قا نون حق جوړشي .په خلا ص مټ يې په دا د هم لما نځي او د تنقيد د ستنې له سوا مه يې هم با سي او د ا صلا ح هڅه يې هم کوي. چې چېرته هم دی وي هلته به لا زما  ا دبي بحث ګرم وي. خپله پړه هم مني او د بردا شت ما ده هم لري. د غله شا عر خو ده ته ا لها م کېږي، بلکې غله شا عرا ن او متشا عرا ن د ده نه په ځا ن ا يت ا لکرسي چوف کوي. د ده د ا دبي جګړو نه زيرک او حسا س شا عرا ن ډېرې فا ئدې پورته کوي. ځکه چې دی يو بې با که نقا د دی.  لږ لږ کينه کش هم دی خو کنا ره کش بېخي نه دی. خپل کا ر دپا ره تاوده کا ڼي ترخ ته ا چولي لري. ولې تا  به له ډېر مهيم کا ر نه هم با سي. که يو خوا  ا دبي بدما ش دی نو بل خوا  يو سا ده با ده خړ پړ  کليوا ل پښتون هم دی. وړه وړه ږيره يې ده چې هر وخت يې په وسمه توره لري.قد يې درميا نه مګر لوړوا لي ته ما ئل دی .اوړي او په ژمي چترا لي ټوپۍ په سر لري. مشا عرو ته زما  بغېره نه ځي. مونږ چې کله هم د ښا ر لوري ته په مشا عره يا  په بل کوم کا ر پسې ځو، نو دی په خپل موټر سا ئکل ځي او زه په خپل. زه ده سره په يو موټر سا ئکل ځکه نه ځم چې په ده پسې شا ته ځا ی نه وي او دې ما  سره زما  په موټر سا ئکل ځکه نه ځي چې ډا رن دی. البته دی مخکې  ځي او زه شا ته  ځکه چې دی له ما  په عمر او په پوهه کې  زيا ت دی.  خو د مزې خبره دا  ده چې کله د کرمې پل ته ورنزدې شو نو دلته دی روستو شي او زه ورته مخکې  شم ځکه چې د پل دوا ړه غا ړو ته پوليس ولا ړ وي او د پوليس نه د ده زره چوي.څو کا لونه وړا ندې چې کله ده د کتا ب د چا پ ا را ده ظا هره کړه يو ا جلا س يې راوغوښته او خپله مسوده يې بورډ ته پېش کړه. چې خا مۍ يې را ته په ګوته کړي. مسوده وکتله شوه ملګرو ګټورې مشورې ورکړې بيا  يې دا  تپوس هم وکړو چې چېرته او په چا  يې چا پ کړم ، کمپوزنګ دپا ره به څوک موذون وي. ملګرو ورته د سليم قرا ر او د عطا ءا لله فقير نا مې وا خيستې. مګر دی په خپله هوښيا رۍ کې  تېروا ته .د بنو چوک با زا ر کې  يوې چا په خا نې ته يې کتا ب  يوړه . هغه ورته ویل  چې اول يې کمپوزنګ په کا ر دی، ته کې نه، زه کمپوزر را غوا ړم. شېبه پس يو خيرن پيرن سوفي دکا ن ته را ننوا ته. او په بې تکلفۍ سره يې د دکا ندا ر نه وپوښتل چې کتا ب څوک چا پ کوي. ده ورته په سينه لا س کې ښه چې صا حبه زه يې چا پ کوم. يو بل تپوس يې ترې وکړو چې نثر دی که شا عري ده. ده بيا  ځوا ب ورکړو چې نه صا حبه نثر دی. صوفي ده ته نېغ نېغ وکتل او بيا  مسکی شه ويې ویل  چې هو هو  شکل دې د شا عرپه شا ن نه دی. ده بيا  په زيړه څهره ځوا ب ورکړو چې هو هو  نه يم شا عر.  کمپوزر مسوده ځا ن سره يوړه. پوره پنځه ميا شتې يې په کمپوزنګ کولو تېرې کړې او کتا ب بيا  هم تکميل ته ونه رسېده ، در ا صل دی په نا بلدي اوړېدلی وه، هغه نوی نوی د ده په کتا ب  د کمپوزنګ چل زده کوه. چې کتا ب نور هم لېټ شه نو  اول يې په ښېرو بريد وکړو او وروستو ښېرې په کنځلو بدلې شوې. د ډېر کړاو نه پس د کتا ب  کمپوزنګ مکمل شه. څه مکمل شه چې بيا  يې د نوي سر نه خپله کمپوز کړو. د کمپوزر نا مه يې د فهرست څخه وويسته او په هغه خا نه کې  يې خپل نوم وليکه. نن سبا  موصوف په خپله ښه کمپوزر هم دی.         

ا ګر که موصوف په ا ېليمېنټري کا لج کې  ا نسټرکټر وه، خلق ورته د پروفېسر نه وا يي ، په ا ردو او پښتو ا دبيا ت کې  يې ما سټر ډګري تر لا سه کړې ده او مېکېنيکل ډپلومه هولډر هم دی، په ګنټو ګنټو به يې زده کونکو ته په بورډ ښودنه کوله او يا  به يې زبا ني لېچر ورکوه مګر سا ده دومره دی چې يوه ورځ ورته د وا ييس ا ف ا مېريکه ډېوه رېډيو له طرفه ټېلي فون وشه چې نن به دې ډېوه رېډيو سره د پښتو په قا فيا يي نظا م مرکه وي، تيا ر اوسه زه به درته په دويم ځل بيا  فون کوم. دی د فون په ا نتظا ر وه چې دې منځ کې  ورته بل شا عر ملګري فون کړی دی د ده په چا پ کتا بونو در او ګوهر، د پښتو ژبې خپل قا فيا يي نظا م او حسرتونه لېوني دي، ښه تفصيلي ګپ لګولی دی، د ده خيا ل وه چې دا  ګني هغه د ډېوه رېډيو وا له وه خو لږ لږ شکمن وه او ما ته يې فون وکړه چې ته لږ دغه نمبر وګوره چې د چا  دی، ما  چې هغه نمبر وکا ته نو هغه د رحمت ا لله رحمت وه، دی سم غصه شه ویل  چې مړه ما  وې چې که دغه د ډېوه رېډيو وا له کس دی هسې مې يې وخت را له خرا ب کړه، دې نه وروستو ورته نا هيد سحر فون کړی وه او د پښتو په خپل قا فيا يي نظا م يې ده سره مرکه کړې وه.

 يوه ورځ يې ما ته فون وکړو چې لږ را شه زه درته د ګرډ نه بهر ولا ړ يم. زه ورغلم، ده ویل  چې بېنک ته ځو دوا ړه د بنو بورډ  نېشنل بېنک ته لا ړو. ا ې ټي ا ېم کا رډ يې را کړو چې شل زره روپۍ را ته راوبا سه .ما  کا رډ مشين ته ورکړو د ده ښودلی کوډ مې ورووا هه او مشين غژ غژ سټا رټ شه.خو بيا  ودرېده. په شيشه يې سوري وليکل او کا رډ يې وا پس را دېکه کړو.  ما  کا رډ وا خيسته چې دا  خو مشين خرا ب دی.چې بهر ووا ته نو ده خپل موبا ئل وکا ته. مسېج را غلی وه چې تا  شل زره روپۍ وويستلې. ما ته يې زر مسېج وښا يه خو ما  تسلي ورکړه چې دا سې کېږي.ستا  پيسې به شېبه پس ستا  ا کاونټ ته وا پس شي. بله ورځ بيا  را غی  چې نيکه را ځه چې بيا  بېنک ته ورشو.مونږ دوا ړه بيا  ورغلو.ده ویل  چې اول بېلېنس وګوره.چې بېلېنس ا نکوا ئري مې ووهله نو په کې  شل زره روپۍ کمې وې. ده ما ته په کا ږو سترګو وکتل. زه د ده په سوا ليه نظر پوی شوم، د لا س نه مې ونيوه او په بېنک کې  په کاونټر نا ست کس ته مې مخا مخ کړو. هغه وویل  چې مه خفه کېږه دا  بيا  وا پس را ځي، که نه را غلې نو په دغه نمبر رپورټ وکړئ نمبر  يې په کا غذ وليکه او ده ته يې ورکړو. بله ورځ ده ا ن لا ئن رپورټ درج کړو ، ځوا ب را غی چې هفته کې  به د ننه ننه  ا کاونټ ته ستا  روپۍ درشي. يوه هفته تېره شوه بله تېره شوه خو پيسې را  نه غلې. ده بيا  بيا  نوي نوي رپورټونه کول، خبره اوږدېدله او د ده ګما ن په يقين بدلېده چې ګني پيسې را نه تا  وهلې دي او يا  را سره ګپ لګوی. دا  خيا ل يې نه کاوه چې دی يوا ځې خو نه وه زه هم ورسره جخت ولا ړ وم. بهر حا ل قيصه قيصو تا  لا ړه.ده ویل  چې په چا  را سره خبره کوی؟ ما  ورته ویل  چې په طېب ا لله رحمدل. خبره ډن شوه. رحمدل زمونږ د دوا ړو يا ر وه، هغه را غی او مونږ دوا ړو خبره ده ته تېره کړه. بلکې هغه ته د مخکې  نه پته وه ځکه چې هر وخت به مونږ سره په ربطه کې  وه. هغه فيصله واوروله او دی يې زر روپۍ جرما نه کړو.ده ا حتجا ج وکړ چې ولې ؟ پيسې هم زما  ورکې شوې او جرما نه هم په ما  را غله. رحمدل ورته جرما نه پنځه سوه روپۍ نور هم سېوا  کړه. ده ډېر عا جز صورت جوړ کړی وه ویل  يې چې ښه شوه ما ته منظوره ده،خو ولې دې را ته جرما نه نور هم زيا ته کړه زه خو مظلوم يم. رحمدل ځوا ب ورکړ چې ځکه چې يو خو دې په خپل محسن ملګري ا لزا م ولګاوه او بله دا  چې ځا ن ته پروفېسر وا یې، نوموړی ا ديب یې، څلور خو دې کتا بونه ليکلي دي، د سرکا ر نه وظيفه ا خلې، د ميرا ن شا ه کلي او د مچسو د کلي مشر یې او د ا ې ټي ا ېم مشين څخه د پيسو په را  ا يستلو نه پوهېږې.                   پوره دوه ميشتې پس پنځه سوه کم شل زره روپۍ د ده ا کاونټ ته بېرته را غلې.پنځه سوه روپۍ بېنک هم جرما نه کړی وه، د دغه نوموړي شا عر او ا ديب په حقله د تنقيدي ټولنې سرپرست ،ولي ا يا زعا طر صا حب  دا سې ویلي. 

  چا  وېل چې په سترګو به يې نه پورې کوي خلق  

 څوک دې جاوېدجا ن غوندې مخلص او مېړنی خو شي

لیکوال:  عرفا ن مخلص 

                                                                                                                                                                ۴

                                                                                                                                                    شل‌ګوټیز ماما 

يوه ورځ دفتر کې  نا ست وم د مومند ا دبي ټولنې د مشر شا عر خيا ل مومند فون را غی. ما  وېل يا ا لله خېر چې د خيا ل په خيا ل کې مې څنګه بې وخته غزونې کړې دي. او ذهني طور مې ځا ن بيګا ر ته تيا ر کړو ځکه چې د راويا نو په قول خيا ل صېب څوګ هسې نه يا دوي چې څه خر يې نه وي ګډ خير په خير وشو نو خيا ل صېب یې نوم وا خست چې زه پرې پوره پوهه نه شوم خو بس د ځا ن د خلا صولو يا  ا صل مقصد ته رسېدلو د پا ره مې ورته ځا ن نا غرضه کړو. وېل هغه وا يی چې که څوک تکل نګا ر درته معلوم وي نو يو دوه تکلونه ترې راوخله رسا له کې  يې چا پ کوم. زړه کې  مې وویېل شکر دی بلا  وه او برکت يې نه وو او خپل ليکل شوی تکل چرګ مې ورشغی کړو. ما ښا م له مې د خپل عا دت مطا بق هسې فېس بک کې  ګوتې وهلې چې د يو سړي فرېنډ ريکوېسټ را غلی. پروفا يل مې سرسري وکتو چې د پښتو د پوسټونو نه ډک وه ما  ويېل څوک شا عر به وي نو. زړه کې  مې هسې را غله چې لا ړې که خېر وي غټ نثرنګا ر شوې اوس درنه د رسا لو د پا ره هم د تکل غوښتنه کيږي او په بې صبرۍ مې ا نتظا ر شورو کړو چې دغه رسا له به خا مخا  را پېدا  کوم. دوه ورځې خو دا سې ا دبي چرت کې  وم چې کوم څيز به را ته ښکا رېدو نو تکل او ا فسا نه به ترې را ته مخې ته راوته. بيا  به مې وویېل مړه ته دومره شی خو نه يې خو د چتي مثا ل دې دی. وا يې چتی چې دشپې څملي پښې ا سما ن ته کوي سوچ يې دا  وي چې که دا  ا سما ن چرته را پريوځي نو دا  خلک به زه بچ کړم. زما  ذا تي را ئی ده چې دا  نوم چتی د ا سم مصغر د پا ره راوړل شوی لکه د ګرا مر د ا صولو مطا بق د هلک نه هلکی، د ډا نګ نه ډا نګی او د شپېلۍ نه شپېلی د دغه ا سمونو وړکوا لی ظا هروي. هم دغه شا ن چتی هم د خپل نوم نه د خپل وجود ا ظها ر کوي خو ځه چې هر څه وي د چتي دغه د خلکو بچ کولو خوش فهمي څومره ښکلی ا حسا س دی. د هغه غلطه خوش فهمي خو نه ختميدونکي ده البته زما  ټوله خوش فهمي هغه وخت توت ته تورۍ شوه  چې د ا قبا ل کوثر پوسټ مې وکتو کوم کې  چې هغه يو تکل زمونږ با نګي د عنوا ن لا ندې شيير کړی وو. خدا ئی شته اول خو مې زړه کې  وويل چې ځه زما  چرګ يې ځا ن پسې تين کړو اوس به چا  چا  ته وا یې چې هلکه دا  چرک اول د عا لم ا لها م نه عا لم شعور ته ما  راوړی وه کوم چې را نه بيا  دې موصوف پټ کړو او اوس د دوي په زمکه ا ذا نونه کوي. چې تکل لوستل مې شورو کړل نو په مزه مزه را ته ځا ن ملا مته ښکا رېدل شورو شو او چې پوره مې ولوستو نو خبره د ملا متيا  نه وتې وه. ټول تکل کې  زما  يوه فقره قدرې نه وه بلکې حېرا ن وم چې ظا لمه تا  هم لا  چرګ ستا ييلی، ا صل ستا ييل دې ته وا يي. بيا  چې مې لږه تفصيلي لټونه وکړه نو خبر شوم چې سړی سرقه با ز يا  قېنچي کړپ نه دی بلکې ډېر پوهه عا لم دی. چې لږ ډېر د ا نګريزي ،ګريک ميتها لوجي، ا ردو او پښتو ا دب د حوا لو او تا ريخ مطا لعه لري او ځا ئی په ځا ئی د فلسفې او سا ينس حوا لې هم په خپلو تکلونو کې  دا سې په هنر راوړي چې سړي ته خپل ځا ن د چتي د کشر ما ما زي نه هم ورکوټی ښکا ره شي. ا قبا ل کوثر چې د مومندو نه څلور پينځه سوه ميله لرې په لا هور کې  ژوند کوي د هر چا  خوریېی دی ځکه چې هر چا  ته ما ما  وا يي خو د حیرا نتیا  خبره دا  ده چې د دوي حلقه ا حبا ب هم ټول د دوي خوريا ن دي ځکه دی هم د هر چا  ما ما  دی. زما  هم ما ما  دی خو لا  د ملا قا ت شرف مې نه دی حا صل کړی. د ريا ض تسنيم او د قېصر ا پريدي د مجلس سړی دی خو دوي ا دبي مېدا ن د شا عرۍ په ځا ئی نثر ټا کلی او په خا که او تکل کې  يو دوه ګوتې زيا ت شهرت لري. د ګوتو نه را يا ده شوه چې کله مې په اول ځل د ما ما  د فېس بک وا ل کتلو نو وخت په وخت د يو ښکلي هلک تصويرونه شیېر شوي وو او کله به يې ورسره جا نا ن ليکلی او کله دلدا ر. ما  ویېل ظا لمه دې سپینو ډکو ته دې هم نه ګورې تر اوسه دا سې کا رونه کوې او که کوې یې نو هم خېر دی ځکه چې ښا ئسته بوټی د چا  نه وي خوښ د هغه شا عر خبره مينه وخت ګوري نه عمر زما  خپله تجربه ده خو دا سې کهلم کهلا  د دنيا  د سترګو وړا ندې د خپل محبوب سره د ا شنا ئۍ ا ظها ر، هغه هم د کچه خولې نسبتا  زلموټی هلک او ستا  په مخ د دې سپينو ډکو سره، د علا مه صېب نه په معذرت ا پني عمر کا  کچھ پا س تجهی هی که نهين په مصدا ق به مې زړه کې  ښه وڅنډه. دا  خو بيا  ډېر روسته خبر شوم چې هغه زلموټی پی مخی يې زوي سا لا ر دی. ما  وېل شېطا نه کور دې ورا ن شه دا  په کومه مغا لطه کې  دې ا چولی وم. خبره د مغا لطې شوه نو يو تحقيق مې ډېره موده وړا ندې په رېډيو اورېدلی وه ویېل يې چې د کومو خلکو ژبه ا نښلي يا  زر زر خبرې کوي د هغوي دما غ اکثر وخت لا  ډېر تېز وي. د دما غو رفتا ر ته د ژبې رفتا ر نشي رسېدلی خو کوشش کوي نو نتيجه يې دا  وي چې يا  خو دغه بنده ډېر زر زر خبرې کوي او يا  چې رفتا ر ته ونه رسي نو ژبه يې پښې وخري. زمونږ هم پرا سسر لږ تېز دی نو خوش فهمي وه چې دما غ به مو تېز وي خو خبره ا پوټه شوه. نه دما غ تېز شول او نه ژبې قلا ری اوموندو. د دغه ريسرچ د دې بل طرف جوا ب لا  نه دي را غلی يعني چې کوم بنده خبرو کې  با ر با ر ودريږي او د معمولي خبرې په مېنځ کې  يې صلوة تسبيح مونځ سر ته رسېدی شي د هغوي په ا ړه ميډيکل سا ينس څه وا يي خو دا  خبری پريږده په يو غوږ يې اوره او په بل يې اوبا سه. خبره اوس لږه ورا نه شوه ځکه چې د ما ما  يو غوږ کوڼ دی او چې يو ځل يې واوري نو بيا  خبرې ته د وتلو لا ره نه وي بلکې په دما غو کې  پا تې شي. که بل شا نته کس وی نو اوس به يې ها رډ ډسک وختي کرپټ شوی وه خو د ما ما  ها رډ ډسک په ټېره با يټ کې  دی ځکه خو ترې نه څه هيريږي او نه په ځا ن بوج جوړوي بس تېمم ورته اووهي او د مخا طب هډوکي ته ورکوز شي او نېغ په نېغه يې د کا غذ په خېټه را چپه کړي. بيا  که مخا طب ډېرې چغې هم اووهي چې يا  سړيه زما  د مخ نه دې پړونی لرې کړو يا  دې را نه د حيا  څا در پا رټي په مېدا ن را برسېره کړه خو بس بيا  شوی کا ر وي مخا طب بيا  خپله هغه ځا ن مشا هده کوي چې خپله يې هم کله نه وي کتلی خو د ما ما  ورته پا م شوی وي. او د دې ثبوت خا کې کې  ډېر پړا ق ښکا ري

  ما ما  دغه کتا ب کې  ډېر دا سې را پېژندلي دي چې د‌ ډېرو پکې  مونږ ا سمونه مبا رک هم نه وو اورېدلي او څه په کما ل يې د هغوي پېژنګلو کړې ده خو هسې سوچ کوم چې که ما ما  خپله  خا که پخپله وليکله نو څنګه به وي؟مطلب مې دا  دی چې که ډېر ا ختصا ر نه هم کا ر وا خلي نو پوره د پېندا نې قيصه به ترې جوړه شي ځکه چې د ما ما  ژوند د کډوا لو د ژوند نه ډېر بدل نه دی. پلا رينه يې د مومند با يزو ميروخېله ده، پيدا يښت يې د مردا ن دی، د ځوا نۍ عمر يې د کرا چۍ مسا فرو خوړلی او اوس څه کم ګني د پيرۍ ژوند په لا هور کې  تيروي. د قلندر مومند د مرکې مېلمه رکن وه او اوس د ځوا ن کول او د همعصرو سره هم د سيا لۍ نه پا تې نه دی

زمونږ يو کلا س فېلو په پوهنتون کې  خپلې محبوبې ته خط ليکلی وه . د هغه د خط چرچا  دومره عا مه شوه چې ټول کلا س ترې خبر شو. د شهرت وجه يې څه نوي لفظونه يا  نوی ا ندا ز بيا ن نه وه بلکې د خوش خطۍ نه علاوه پکې  څه هم دا سې نه وو چې د بنده پا م ځا ن ته راوګرځوي. ظا لم دومره کا ږه وا ږه ليکل کړي وو چې په يو يو لفظ به دې درې ځل نظر نه وو تېر کړی نو په ا ملا ء با ندې به نشوې پوهېدلی. ما  ویېل دا  ولې  نو هغه وېل زما  مشا هده ده چې يو لفظ دې با ر با ر کتلی نه وي په زړه کې  لا ر نه جوړوي دا  مې د قصده کوږ ووږ  وليکو چې سم په غور يې وګوري او زما  د جذبا تو نه خبره شي. ما  ویېل ظا لمه نو ته اوس سنډا  ته سرينده غږوې د جذبا تو نه خو به هله خبره شي چې د خط په متن خو پوې شي. وېل نا  دا  زما  خپله مشا هده ده. د هغه مشا هده څومره ژوره او درسته ده زه دومره نه پوهېږم خو د ما ما  مشا هده ډېره ژوره او زوروره ده او دا  مشا هده دومره زوروره ځکه ده چې ما ما  د هر چا  خبرې ته پوره غوږ نيسي او هغه هم هغه په کوم چې څه اورېدي نه شي نو د سترګو نه د غوږ کا ر هم وا خلي او بيا  چې کله د هغه کس خا که ليکي نو د سترګو ليدلی شوی حا ل ليکي نه چې اورېدلی شوی دا ستا ن. دا ستا ن سرا يي د ما ما  خوښه هم نه ده ځکه د ټپې نه کا ر ا خلي او په لږو لفظونو کې  د ډېرو خبرو د بيا نولو هنر ورځي او ډېرې خبرې په لږو لفظونو کې  هغه څوک بيا نوی شي څوک چې صا حب مطا لعه وي. مطا لعه پسې را يا د شو نن سبا  د کتا ب شوق په کمېدو دی او زيا تره خلک دا  ګيله کوي چې وخت نشته نو کتا ب څنګه وګورو. دا  خبره يو د حد پورې ټيک هم ده ځکه چې نن سبا  زما نه تېزه شوې ده او ضروريا ت هم زيا ت شوي هر سړی په خپلو خولو کې  ډوب په منډه دی خو ما ما  يې دغه غم ځکه نه کوي چې وا يي ګنجی نه په سر تا ر لري او نه په چا  کا ر . خېر په سر خو تا ر نيم لري او په هر چا  کا ر هم لري خو البته خپله د اوزګا رخېلو هم جما ت دی او کتا ب کتلو ته ښه برا بر دی. ځکه صا حب مطا لعه دی  او دې سره سره ګرځينده هم دی  چا  ورته ویلي وو چې ستا  پښه کې  د سپي هډوکی دی په ځا ئی نا سته درته ګنا ه ښکا ري. خو هغه د نن سبا  د خلکو په شا ن ټول مړي ژوندي صرف په فېسبوک او په وټس ا ېپ نه کوي. ما ما  نن لا هور سبا  کرا چۍ بل سبا  مومندو او ښه بل سبا  مردا ن کې  د چا  مېلمه وي. د رشک خبره دا  ده چې کوربه يې په مېلمستيا  نه مړيږي او چې کله ترې ځي نو د بيا  را تلو وعده ترې خا مخا  غوا ړي. که يقين مو نشي د مبا رز مومند نه تپوس وکړئ. او په مېلمستيا  به يې څنګه څوک ما ړه شي چې دا  دوه پنځوس کلن سړی جا دوګر دی هم ورسره د سپين ږيرو زړه لګي ، هم د تور ږيرو او هم د بې ږيرو

 د روحيا تو عا لما ن وا يي د ا نسا ن د ظا هري صورت نه د هغه د مزا ج پته لګي چې سړی مزا جا  سخت دی که نرم، غصه نا ک دی که دلچسپ خو د دغه ما هرينو دا  قسمه ا قوا ل په ما ما  نه لا ګو کيږي ځکه چې د ما ما  خبرې چا  نه وي اورېدلي هغه د ما ما  د دلچسپۍ ا ندا زه نشي لګولی. د ا ردو يو مشهور کا لم نګا ر او مزا ح نګا ر عطا ا لحق قا سمي وا يي عا م طور دنيا  ا نسا ن د ښه او بد په حوا لو پېژني. که د قا سمي صېب په تله ما ما  وتللی شي په ډېرو شل ګوتو دروند خيژي. ځکه چې د ما ما  سره شل نه بلها  ګوتې دي هغه له هم د خندولو ګوته ورځي او هم د ژړولو، هم د هر ليک په ذريعه سيا سي ګوته کوي، هم د مريدا نو تشريف له ګوتې ور وړي، هم د معا شرې خرا بو ته ګوته نیسي هم د هغې ذمه وا رو ته ګوته خوځوي د ما ما  ټولې ګوتې ا حا طه کول به زما  دپا ره ګرا ن شي خو دغه دوه نورې شوې کرښې دې د هغوي د زيا ر صدقه شي

        ليکوال:   ګل محمد بيتاب

                                                                                                                                           ۵

                                                                                                                                   پوره سېر 

پښتو ادب کې  ډېر قلندران تېر شوي او درې څلور زمونږه په وختونو کې  هم شته او هر يو قلندر څه نه څه نامه ګټلې ده خو په دې ټولو کې  قلندر مومند لویې نوم لري ، د خوشحال خان خټک په زمانه يا د هغه نه لږ وړاندې هم يو قلندر وو چې د هغه باره کې  یې ویلي وو:

څوک پاوي څوک نېم پاوي دي

قلندر پکې  نيم سېر

خو قلندر مومندپوره سېر دی ، هغه د پښتو متل دی چې هر کاڼی سېر نه وي خو دا پوره دی ، د مردان عبدالواحد قلندر خپله ځان ته ۴؍۱قلندروايي ، د بډﻫ بيرې هم يو سلطان محمود قلندر وو چې د يو شاعر په حېث ښه نامه لري او د قلندر مومند تقريبًا کليوال جوړېږي ځکه خو ما يوه ورځ د قلندر مومند نه تپوس کړی وو هرکله چې ستاسو نه وړاندې قلندر وو نو تاسو ولې ځان له دا تخلص ايښودلو نو هغه ووې په هغه زمانه کې  اولسي ادبي جرګه کې  يو زه قلندر وم او سلطان محمود به ځان سره محمودليکلو البته دوست محمد خان کامل صېب به ورته قلندر ویل و ، ځکه چې د هغه رنګ ډنګ داسې ملنګانو ته نزدې وو ، کله کله به یې ورته ملنګ او اکثر به یې ورته قلندر ویل و ځکه نو هغه زيات خلق د قلندر ملنګ په نامه پېژني، دا قلندر نامه د قلندر مومند دومره خوښه وه چې ورو ورو یې ورته خپله نامه پريښې وه او کمو خلقو ته به معلومه وي چې د هغه خپل نوم صاحبزاده حبيب الرحمن او قلندر یې تخلص دی ، چې ورسره یې د قبيلې نوم ملګری کړی او قلندر مومند ترې جوړ شوی دی ۔

قلندر مومند چې د کومې علاقې سره تعلق لري نو خصوصًا د هغه د ځوانۍ په زمانه به هغه چاته ډېر د قدر په نظر کتلی شول چې يو تن دوه به یې په نه څه خبره بې وخته ګورته لېږلي وو او يا به یې د پلار نيکه دشمني مخ په وړاندې بوتلله اوس البته دا سلسله د ځينو حالاتو له کبله په کمېدو ده خو ختمه نه ده بيا هم قلندر د خپل سليم فطرت له وجې د دې هر څه نه لرې وو ، شايد وجه یې داوه چې د ماشوموالي نه علم ته نزدې شوی وو ځکه خو یې د هر قسمه وسلې نه نفرت وو ، ماکله هم د وسلې پحقله په بحث يا صفت نه دی ليدلی ، تر دې چې يوه ورځ په پيش قوزه (چاړه ) بحث کېدو نو قلندر مومند وویل  ورکه یې کړئ دا بحث  پرېږدئ ، که پېش قوزه ډېره ښه شي نو هم انسان به وژني ، او زما د هر هغه څيز نه نفرت دی چې د انسان او انسانيت په ښيګڼه نه راځي هغه که ايټم يم ولې نه وي خو دې کې  چا بيا د وسلې او چاړې صفت شروع کړو ډېر په جوش کې  وویل  د وزيرۍ چاړې نه مې د نايي چاړه خوښه ده ، دې سره بحث ختم شو ، بيا یې ووې د نايي چاړې ته مونږه پاکي وايو ولې چې د دې صفت د انسان پاکول دي ، او په دې یې يو داسې ليکچر وکړو چې يقين نه کوم که د ملک ټولو ناييانو ته د پاکۍ دومره صفات معلوم وي ، دا یې هم وویل  چې مشرانو نه مو اوريدلي دي چې د ناييانو لاسونه نه خاورې کېږي ورسره یې دا اضافه هم وکړه چې اوس د نايانو لاسونه ډېر نرم وي ، دې کې  چا بيا د وسلې تعريف وکړو وې ګوره قلندر صېب په وسله خلق ځان ساتي ، ډېر په جوش کې  یې ووې ما دا دومره تقرير دې له وکړو چې د وسلې بحث ختم شي او ته بياوسله وسله کوې ، ګوره که وسله ډېره ښه شي نو صفت به یې داوي چې انسان به پرې وژلی کېږي او دړدمند کېږي ، زه خو د ښه کلاشنکوف نه د ګنډلو ستن غوره ګڼم چې د انسان حيا  راولي ۔ خو د وسلې نه د دومره نفرت باوجود يو ځل د مردان نوموړی شاعر او ليکوال پير ګوهر سر کې  راغلی وو او ویلي یې وو چې په ما یې ډز کړی دی ، پير ګوهر دې خدائی اوبخښي چرتي سړی وو او قسم قسم ټوقې به یې کولې هغه دعوه کړې وه چې زه مردان کې  په شمسي روډ روان وم چې دې کې  راباندې د سړک د بلې خوا نه ډز وشو او چې ماوکتل نو قلندر مومند د يو څو بړيڅو سره روان وو۔

پير ګوهرخو د دعوې نه وروستو په قلاره کېناستو او قلندر مومند به بيا هر چاته وضاحتونه کول چې څو مياشتې کيږي زه هډو مردان ته تلی نه يم او د پير ګوهرسره زما د ډزو څه کار دی ، کله به ورته غصه شو کله به یې ویل  پير ګوهر له واده پکار دی چې ورسره مشغول وي ، ځکه چې ځانله ناست سړی بس تش سوچونه فکرونه کوي ، هسې نه چې لېونی شي ، يو ځل د ساهو ليکونکيو مرکه کې  اکرام الله ګران يو غزل اورولی وو چې په هغې کې  يو شعر داسې وو:

که څوک مې وژني لاس یې نه نيسمه

زما د هيچا سره شر نه لګي 

دا شعر ترې قلندر مومند څو څو ځله اوريدلی وو او په پنځم يا شپږم ځل چې ګران صېب دا شعر ووې نو قلندر مومند وویل  دا یې 

زما د زړه خبره کړې ده او ګران هم لکه زما بې ازاره بنده دی ۔

د قلندر مومند کړه وړه په پوخ عمر کې  هم ډېر ښکلي وو، ما چې کله ليدلی وو نو شپېتو ته ورنزدې به وو ، دغه وخت یې په مخ وړه فېشني ږيره او لويې ويښته وو، سر او ږيره به یې داسې په هنر تورول چې بيخي به دا پته نه لګيده چې دا یې ګني رنګ ورکړی دی ولې چې په ږيره کې  به یې يو خوا بلخوا دوه درې پټې سپينې پريښې وې ، د سر ويښته یې غټ او ګڼ وو چې په يو خاص انداز به یې اړول او په مينځ کې  به یې ورله لاره ويستله ، رنګ یې غنم رنګی وو ، وايي چې په ځوانۍ کې  سور سپين وو، سترګې یې غټې وې چې هسې به یې تورې او د لوست په وخت د نظر چشمې په سترګو کولې ، د هغه پوزه ډېره مثالي وه چې نه صرف لوړه او معتدله وه بلکې ډېره مضبوطه او کلکه هم وه ، هغه تر اخره پخپل ځایې کلکه ولاړه وه ګني نو په پوخ عمر کې  د اکثر خلقو پوزې خورېږي ، خو د ده پوزه چې څنګه وه نو هغه شان په ځایې ولاړه وه ، نه غټه شوې وه نه پلنه شوې وه او خوره شوې وه ، او د رحمان بابا د دې شعر په مصداق په ځایې ولاړه وه:

لکه ونه مستقيم په خپل مقام يم

که خزان راباندې راشي که بهار

د قلندر مومند د پوزې پحقله نورې هم ډېرې خبرې کېدی شي لکه دا چې هغه ډېره حساسه وه يو ځل زه او يو ملګری مازيګر ملاقات له ورغلي وو نو ماته یې د ټکه ووې ظالمه چې کباب دې خوړل نو ماله به دې هم راوړي وو زه ډېر حېران شوم ماورته وې کباب خو ما يوولس بجې خوړلي وو او اوس دا دی څه د پاسه پينځه بجې دي ، په اوبو لاسونه هم وينځلي دي نو په تا څنګه بویې ولګېدو ، په خندا کې  ووې کباب زما ډېر خوښ دي او زما په پوزه د دې بويي لګي ، اکثرې خبرې په کبابو وشوې خو صرف د دې فائدې یې بيانولې ، د پېښور ، مردان ، چارسدې او صوبې د نورو ټولو ځايونو د کبابو د مشهورو دوکانونه او د هغې خواص یې بيان کړل۔

ما سره تلي ملګري ووې چې کبابو والا اکثر د صفايۍ خيال نه ساتي او په قيمه یې مچان بنګيږي پکار ده چې دوی  جالۍ لګوي ، قلندر مومند په دې خپله يوه واقعه بيان کړه چې يو ځل زه او يو ملګری بازار کې  روان وو فېصله مو وکړه چې کباب به خورو نو هغه به دوکان سهي کړو چې راځه دغه ته به ورشو خو ما به منع کړو ځکه چې هلته به مچان نه وو ، اخر مو داسې يو دوکان پېدا کړو چې سم ډېر مچان ورته راجمع شوي وو ماورته ووې راځه چې دلته کباب وخورو هغه ووې دا خو دوکان د مچانو ډک دی او ټول د قيمې نه تاويږي ماورته ووې دا قېمه اصلي ده ځکه ورله مچان راغلي دي او د ده کباب به يقينًا ښه وي ، او واقعي چې کباب ښه وو ، نورې هم ډېرې خبرې وشوې ، ټولې د کبابو ، قيمې پياز، ټماټرو ، مرچکو ، او مصالحو پحقله وې لکه چې ټول عمر ده پخپله کباب پاخه کړي وي ، د کبابو پحقله دومره تفصيلي معلومات بيا ما د چانه نه دي اوريدلي ما ترې هسې د دلچسپۍ د پاره تپوس وکړو چې تاسو به جي څومره کباب وخوړلی شۍ ، هغه ووې چې هر څومره وي ، ما په حېرانۍ ووې چې هر څومره وي ؟ هغه وې او ، دا تپوس مانه څو کاله وړاندې هم چا کړی وو ، ماورته په جواب کې  ویلي وو ۔چې مړ به شم خو بس به نه کړم هن که کباب خلاص شي او يا راله څوک لاس ونيسي ، دې نه پس زه او دا ملګری ترې رارخصت شو ، ما ملګري ته ووې نن خو بس ټولې خبرې په کبابو وشوې ، هغه ووې هر څه مې واوريدل دا خو دی د قصابانو نه زيات معلومات لري بيا یې ووې ماسره بل غم دی او هغه دا چې د ده پوزه دومره تېزه ده نو دا خو ډېره د خطرې خبره ده ، ماوې هغه څنګه ؟ ویې ویل  چې ده له په اودس کې  ورتلل پکار دي ، ګني نو ده ته خو به ډېر تکليف وي ځکه بدبوۍ به پرې هم لګي ، قلندر مومند ډېر لوړ نه وو خو ټيټ هم نه وو ، البته تر ملا اوږد وو او پښې یې لږې لنډې وې که پښې یې هم ورسره دومره اوږدې وې نو يقينًا چې بيا به ډېر لوړ وو ، غاښونه یې ولې او کله وتلي وو دا پته راته نشته خو ډېر خاص قسمه غاښونه ورله چا جوړ کړي وو او چې تر څو به ده پخپله دواړه ژامنې نه وې راويستلې نو هېڅ پته به نه لګېده چې غاښونه یې اصلي دي او که نقلي ؟ جامې به یې اکثر سپينې اغوستې ، د ځوانۍ په زمانه به یې پتلون هم اغوستو خو بيا به یې بس قميص پرتوګ اغوستل د تګ انداز یې څه خاص انفرادي نه وو خو د پښو د تکليف په وجه به یې همسا لاس کې  وه ، او په عام چال به روان وو نه ډېر تېز او نه ورو ، د هر قسمه تکبر نه بيخي پاک وو د سحر نه واخله تر ماسخوتن هر وخت او هر کله که چا غوښتل نو ورسره یې ملاقات کولی شو ، يوه ورځ یې ویل  علم او تکبّر په يو وجود کې  نشي جمع کېدی۔د بدني ښکلا سره په اخلاقي لحاظ هم پوره سېر وو ۔

مالي حالت یې تر اخره بس د ګذارې والاوو ، يو وخت خو داسې وو چې سحر به کالج ته تلو هلکانو ته به یې انګريزي ښودله ، ماښام به اخبار ته تلو اردو به یې ليکله او ځانله به یې شاعري په پښتو کې  کوله ، دې نه علاوه په فارسۍ ، عربۍ او هندکو یې هم مکمل عبور لرلو ، د لا  کالج پرنسپل هم پاتې شوی وو د يو صحافي په حېث یې هم ښه شهرت حاصل کړی وو او دا لويې اعزاز هم ورپه برخه شوی وو چې د خېبريونين اف جرنلټس وړومبی صدر پاتې شوی وو چې نن یې هم نامه په پېښور پريس کلب کې  د يونين په تختۍ درج ده۔

ډېرو د انګريزي ، اردو ، پښتو ورځپاڼو او رسالو کې  د رپورټر ، سب ايډيټر او ايډيټر په توګه پاتې شوی دی ، او هر ځایې کې  یې خپل ښه نوم پريښی دی ، دلته هم پوره سېر ختلی وو ، د صحافتي ژوند سره تړلې يوه دلچسپه واقعه یې دا ده چې يو ځل د نوموړي ليکوال ډاکټر محمد اعظم اعظم په پېښور کې  څه کار وو نو په دې خيال د چارسدې نه پېښور ته د قلندر مومند خوا له راغلی وو چې شپه به دلته تېره کړي او سبا له به په وخت خپل کار وکړي ،  ماښام د هغه ځایې ته ورسېدو ، او قلندر مومند سره د اخبار دفتر ته لاړو ، د شپې تر دولسو بجو د “شهباز ”اخبار دفتر کې  وو ، اعظم صېب په طمع وو چې اوس به ګني د کار خلاصېدو نه وروستو اوده شو خو داسې چې راووتل نو فردوس سره يو هوټل کې  کېناستل د نورو اخبارونو نه هم صحافيان راغلل او تر سحره ناست وو کله چې د سحر بانګونه وشول نو قلندر مومند او نور صحافيان د خوب د پاره خواره شول او اعظم صېب خوب دومره بې کوره کړی وو چې د کار په ځایې یې ځان خوب له بيرته کلي ته ورسولو ۔ هغه بيا يو مضمون هم ليکلی وو چې پکې  یې ليکلي وو د قلندر مومند سره شپه تيرول د چيلي په ښکر اوده کېدل دي ځکه چې ټوله شپه یې د خوب نه ټالۍ وهلې وې خو اوده شوی نه وو ۔

په يارانه دوستانه او تعلق کې  هم قلندر مومند پوره سېر وو ځکه د هر دوست او تعلق دار به ورسره د ځان نه زيات غم وو د دوۍ د ښيګڼې او فائدو فکرونه به یې کول ، سيّد تقويم الحق کاکاخېل له به که څوک ورغلو او ورته به یې وویل  چې زما دا کتاب وګوره اصلاح پکې  وکړه او يا پرې راله څه ليک وکړه نو هغه به ورته پخپل مخصوص انداز کې  ویل  ځوانه که پيسې پکې  وي نو ته ډېر صحيح ځایې ته راغلی یې ۔ماسره وخت هم ښه ډېر دی او د دې کار د پاره ډېر موزون سړی يم خو که روپۍ پکې  نه وي نو نه خو ماسره وخت شته او نه دا کار کولی شم البته يو سړی به درته وښائم چې هغه قلندر مومند دی هغه له به ورشې هغه د پښتو ادب خدمتونو ته وزګار دی وخت هم ورسره ښه ډېر وي خپل کارونه اکثر د شپې کوي او حال یې دا دی چې د کرايې په يو ورکوټي شان کور کې  اوسي ، تقويم الحق کاکاخېل صېب يو ځل دا ارمان هم کړی وو چې خله زماوی او علم د قلندر مومند وی نو ټوله دنيا به مې په سر اخستې وه او هېڅوک به مې د جواب نه وو ، خبره یې تر ډېره حده سمه وه ولې چې قلندر مومند د ليک څومره مړنی وو د باقاعده تقرير دومره نه وو او تقويم الحق کاکا خېل صېب د خلې ډېر تېز وو خو داسې هم نه وه چې ګني قلندر مومند له ګنې خبرې نه ورتلې خو باقاعده ليک یې د باقاعده تقرير نه تر ډېره غوره وو خپله به یې ویل  ځيني ليکونه د اوريدو او ځينې د لوستو سره تعلق لري ، او د ده د اکثرو ليکونو تعلق به د لوستو سره وو نور هسې په ګپ شپ او مجلس کې  ډېر مثالي وو تردې چې ډېرې داسې خبرې یې مشهورې دي چې د ليکلو نه دي ، يوه ورځ ورته ماووې د فلاني ليکوال تاريخ پېدائش هم لکه ستاسو ۱۹۳۰ دی خو هغه ستاسو په مقابله کې  ډېر ځوان ښکاري سمدستي یې جواب راکړو چې خر نه زړيږي ، ماورته وې هغه خو انسان دی ، په جواب کې  یې راته ووې په علمي توګه خر دی ، دې ته معنوي خر وايي ، هم داسې څو خبرې یې د پښتو ډرامې نوموړي ليکوال او د ريډيو پاکستان پېښور پخواني ډائريکټر عمرناصر صېب اوريدلې وې چې قلندر مومند د تقويم الحق کاکاخېل سره کولی نو ډېر حېران شوی وو او ماته یې ویلي وو چې دواړو مشرانو زه نه وم ليدلی او خپلو کې  یې داسې خبرې کولې چې زما په خله نه راځي ماورته وې دا به تاسو د پاره نوې وي خو ما د پاره هېڅ نوې خبره نه ده ځکه چې ما د دواړو عالمانو عمومًاداسې خبرې اوريدلي دي ، البته قلندر مومند به داسې کول چې کله به څوک نااشنا بنده مجلس کې  ناست وو نو په اشارو کې  به یې ځينې خبرې کولې چې دې سره به د هغه خبرې خوند نور زيات شو او مېلمه به پوهه نشو چې دوی  څه وايي ۔

د تعلق دارو او شاګردانو به ورسره د کار روزګار ډېر غم وو، زه یې هم چې کله هم ليدلی وم نو وړومبی تپوس یې رانه د کار کړی دی ، د خپلو تعلق دارو د پاره به یې تل سفارشونه کول ، تر دې چې دې سلسله کې  به هر ځایې ته تلو او کوشش به یې کولو چې تعلق داران یې څه کار ومومي ۔ګني نو نور اکثر خلق خپل غم کوي خو ده سره به د نورو غم وو تر دې چې د دوه دريو تنو د پاره یې د “پټې خزانې” په سر خپل مخالف همېش خليل صېب ته د کار د پاره سفارشونه کړي وو همېش خليل صېب یې هم دغه سفارشونه منلي وو او په “ورځپاڼه باګرام ” کې  یې ورله کارونه ورکړي وو ، په دوی  کې  يو د نوموړي ليکوال مشتاق مجروح صېب کلي وال وو ، بل نوموړی شاعر خان باتور باتورصېب او د دريم تن نوم رانه هېر شوی دی ، لنډه چې په دوستۍ او تعلق کې  هم پوره سېر وو ، د ډاکټر زبېر حسرت په ليکچرر کېدو او اېم فل ډګرۍ کولو ډېر خوشحاله شوی وو او مشتاق مجروح چې کله څوکلونه نه وو نو ډېر به یې يادولو  ۔

قلندر مومند د خپل وخت يو ښه او منلی شوی شاعر وو چې  د ډېرو لويو لويو شاعرانو په موجودګۍ کې  یې ښه نامه پېدا کړې وه ، د هغه شاعرانه عظمت د خپل وخت ټولو باباګانو منلی وو ، که څه هم هغه په يو شعر کې  د کامل صېب ذکر په دې الفاظو کې  کړی دی چې : 

د کامل هم نيشنۍ برکتي کړم

تجربې مې په غزل کې  روايات شي

حالانکې د شعر په مېدان کې  هغه د کامل صېب نه ډېر وړاندې وو ، دا یې محض د دوست محمد خان کامل صېب د تعظيم په وجه ویلي دي ، کله کله به یې دا هم ویل  مونږه د مياسيد رسول رسا د شاعرۍ په لوستو لوستو شاعران شوي يو ، حالانکه په دې حقله هم دغه وړنداينۍ خبره ښه په ډاډه زړه کېدی شي ، معلومه شوه چې د شاعرۍ په مېدان کې  هم پوره سېر وو 

د ادبي شاعرۍ سره سره یې اولسي شاعري هم کړې ده چې پکې  دا سندره یې ډېره مشهوره ده :

لېلو باغ د باغوان دی

مونږ لکه طوطيان يو نن دلې سبا به ځونه

د يو افسانه نګار په حېث هم د هغه مقام ډېر اوچت دی او په پښتو کې  د ده د معيار افسانې په هغه وخت کې  خو پرېږده چې تر اوسه به ډېرو کمو خلقو ليکلي وي ، دلته هم سېر وو د ريډيو پاکستان د پاره یې د پښتو دوه درې ډرامې هم ليکلي دي او يوه ډرامه یې د انګريزي ناول نه پښتو ته د تورګلاب” په نامه تلخيص کړې ده ، د انګزيزۍ او پښتو څو د سټېج ډرامو کې  یې د ايکټر په توګه هم کارونه کړي وو چې اکثرو ډرامو کې  یې د ولن کردار ادا کړی وو ، ولې چې داسې کردارونو ته به نور په مشکله تياريدل او د پرفارمنس په لحاظ هم خواري غواړي ، دې نه علاوه د يو محقق او نقاد په حېث یې چې کوم مقام د خپل خداداد صلاحيت او خوارۍ محنت له کبله حاصل کړی دی هغې ته رسېدل د هر چا د وس کار نه دی ، د هغه سره اتفاق او اختلاف کېدی شي خو چې کوم دلائل د يو څيز په اثبات يا رد کې  هغه راوړي دي نو د هغې نه په اسانه پته لګي چې دا سړی په دې مېدان کې  څومره برلاسی وو ، اګر چې دې سلسله کې  پرې ځينې الزامونه لګيدلي دي چې سخت دريځه دی او په اسانه خپل موقف نه بدلوي خو ماورنه يو ځل تپوس کړی وو چې که څوک داسې دلائل پېدا کړي چې “پټه خزانه ” اصلي کتاب دی نو تاسو به یې ومنئ ؟ نو په جواب کې  یې راته ویلي وو ضرور به یې منم بيا مې ترې د اصف صميم او زرين انځور صېب د شريک کتاب “د پټې خزانې ميزان ريښتيا ميزان دی ” په باره کې  تپوس کړی وو چې په دې حقله مو څه خيال دی؟  نو ویې ویل  چې ماته یې په کتاب کې  د پروف ريډنګ غلطۍ په ګوته کړي دي بل ځل له یې چې چاپ کوم نو د پروف ريډنګ د غلطو سمولو سره به د دوی  دواړو شکريه ادا کوم خو د دوی  د جوابونو پحقله یې هېڅ ونه ویل  ، د محترم همېش خليل او نورو د پټې خزانې د حمايت کوونکو د جواب په سلسله کې  یې د دوی  نومونه هم پخپل کتاب کې  نه دي ليکلي او په جواب کې  یې همېش خليل صېب هم داسې کړي دي ، ما د قلندر مومند نه په دې حقله تپوس کړی وو چې تاسو ولې د همېش خليل د جواب ورکولو په وخت نامه نه ليکۍ نو ویلي وو همېش صېب پرې خفه کېږي او همېش خليل هم د دې په جواب کې  راته دغسې ویلي وو ، همېش خليل صېب ته خو ما دا هم ویلي وو چې که د قلندر مومند خفګان ته ګورې نو بيا خو پرې تنقيد مه کوه نو هغه ویل  په تنقيد نه خفه کېږي ګني نو په نورو به یې څله کولو ، د همېش خليل صېب دا خبره سمه وه چې په تنقيد نه خفه کېدو او د هغې مثال دا دی چې ما خپله د ساهو ليکونکيو مرکه کې  دوه تکلونه د “پټه خزانه في الميزان ”  په موضوع اورولي وو چې ډېر په سړه سينه یې اوريدلي وو او د هغو جوا بونه یې کړي وو تر دې چې دا  یې هم را ته ویلي وو دا  چرته کومه رسا له کې  چا پ کړه او د هغې د چا پ نه وروستو یې ترې يوه حوا له هم ورکړې ده ، يعني د يو نقا د او تنقيد زغملو په سلسله کې  هم سېر وو ۔

تر ډېره حده په سيا ست هم پوهېدو که څه هم په وروستو کلونو کې  د عملي سيا ست نه په څنډه وو خو د با چا خا ن او خا ن عبدا لولي خا ن سره تر ډېرې مودې د نزدې پا تې کېدو په وجه د هغوی د مزا ج او سيا ست سره تر ډېره حده بلد وو ، يو ځل خو زه په دې خبره ډېر حېرا ن پا تې شوم چې کومه خبره ما ته قلندر مومند کړې ده نو لس ورځې پس را ته ولي خا ن هم هغه خبره وکړه ، قيصه دا سې وه چې ما  په يو ا خبا ر کې  کا ر کولو او ګورنر فضل حق په ا ی ا ين پي ا لزا م لګولی وو چې دوی ي کرا چۍ ته وسلې ليږي او هلته د دې په وجه حا لا ت خرا بيږي ، د دې په جوا ب کې  ولي خا ن يو پريس کا نفرنس کړی وو او دا  حقيقت یې په ډا ګه کړی وو چې کرا چۍ ته وسلې څوک او څنګه رسوي خو دا  خبر د دې صوبي د يو ا نګريزي ا خبا ر نه علاوه هېچا  نه وو چا پ کړی  ما  اخبا ر کتو چې دې کې  د هغه ا خبا ر ما لک ځوئی را نه تپوس  وکړو ما  ورته صورتحا ل ووې ، هغه وې دا  ترجمه کړه مونږ به یې 

د دغه ا خبا ر په شکريه چا پ کړو ۔

ما  ورته ووې دا  تا سو نشي چا پ کولی خو هغه وې ولې یې نشو چا پ کولی خو ته دومره توره وکړه چې دا  ټول خبر ترجمه کړه خېر د اوږد بحث نه پس ما  خبر ترجمه کړو خو چې اویې لوستو نو وا ره یې پرې را نغله ، وې دا  به مشر ته وښا يو ۔

مشر یې چې خبر وکتو نو هغه ووې ګورنر صېب مونږه نشو خفه کولی ځکه  چې مونږ سره ډېرې مهربا نۍ کوي ، ما  ورته ووې نو بيا  مو ولې په ما  ترجمه کولو ، خېر خبرې مو سره ورا نې شوې او په سبا  له زه ا خبا ر ته لا ړ نشوم بلکې کا ر مې پريښودو چې خبره دا سې ورو ورو خوره شوه نو ا نورخا ن ديوا نه پرې په “جدت ا خبا ر ” کې  کا لم وليکلو او قلندر مومند خبر شو ، ما ته یې ووې تا له دا سې کول نه وو پکا ر چې کا ر دې پريښودو ، د هر ا خبا ر خپله پا ليسي او مجبورۍ وي ، ما  ورته تېر شوی صورتحا ل ټکی په ټکی ووې خو بيا  هم هغه ووې چې تا له دا سې جذبا تيت نه وو پکا ر ، لس ورځې پس ولي خا ن د چا  په ذريعه سوا ل جوا ب وکړو چې ما  سره ووينه او چې ورغلم نو را ته یې ووې ځوا نه دومره جذبا تيت ښه نه وي ، د هر چا  خپلې خپلې مجبورۍ وي ، زه يو سيا سي ليډر يم څوک به زما  حما يت کوي او څوک مخا لفت، او دا  هر څه په ا خبا رونو کې  چا پ کيږي ، بلکې ډېر را با ندې غلط ا لزا مونه د زما نو نه لګوي څوک را ته غدا ر وا يي او څوک نور څه ، خو مونږه دا  هر څه بردا شت کوو نو تا له هم بردا شت پکا ر دی ۔

حا فظه یې هم ډېره مثا لي وه ، خپل د اوه کلني ژوند نه راوا خله 

تر اخري وخته اکثر وا قعا ت ورته يا د وو ، يو ځل مونږ د حمزه شينوا ري صېب سره يوه ا نټرويو کړې وه چې پکې  هغه د خپلو مزا حيه ډرا مو ذکر کړی وو خو هغه ته يا دې نه وې په سبا  له زه قلندر مومند له ورغلم او ورته مې دا  خبره يا ده کړه د حمزه صېب دوه درې ډرا مګۍ یې را ته ووې او چې دغه بيا  حمزه شينوا ري صېب ولوستې نو ورته ډېر خوشحا له او حېرا ن شو ، ځينو ليکوا لو به ویل  چې د دې دوا ړو مشرا نو يعني حمزه شينوا ري او قلندر مومند خپلو کې  نا لګي ده خو ما  چې تل د دوا ړو نه د يو بل ذکر اوريدلی نو په ډېرو ښو ا لفا ظو کې  یې کړی دی او يو ځل دوه خو زما  په وړا ندې قلندر مومند د حمزه شينوا ري کور ته هم ورغلی وو بيا  د سا هو ليکونکيو مرکې يو ا جلا س هم د حمزه شينوا ري په ځا یې کې  شوی وو چې پکې  حمزه صېب خپل تا زه غزل تنقيد ته وړا ندې کړی وو ، په دغه ورځ ما  قلندر مومند ډېر خوشحا له ليدلی وو او حمزه شينوا ري هم د ده په ليدو من من غټېدو دې سلسله کې  را ته ډا کټر يا رمحمد مغموم يوه دلچسپه خبره هم کړې وه ، هغه وې زه به دې دوا ړو له تلم را تلم او د حمزه شينوا ري صېب او قلندر مومند صيب تر مينځه به مې د رېبا رۍ ډيوټي تر سره کوله ، تر دې چې يوه ورځ را سره قلندر صېب ته د حمزه شينوا ري کور ته لا ړو هلته مو ډوډۍ وخوړه او خبرې ا ترې وشوې ، بيا  څو ورځې پس حمزه صېب ویل  چې اوس به زه هم د قلندر صېب دفتر ته ورځم نو زه او هغه د پښتو ډکشنري پرا جيکټ دفتر ته ورغلو ، ما ، حمزه صېب او قلندر صېب خپلو کې  خبرې کولې ، ځلا ن مومند دغه موده کې  ما شوم وو هغه چې د حمزه صېب نوم بيا  بيا  واورېدو نو نا څا په یې په زوره ووې “دا جي دا  هغه حمزه صېب دی چې دا  وخت د پښتو د ټولو نه لویې شا عر دی ” دې سره قلندر صېب ووې حمزه صېب که ما  په کور کې  دا  خبره څوڅو ځله نه وی کړی نو دې ما شوم زوې ته به مې څنګه پته لګېدله چې حمزه صېب د پښتو د ټولو نه لویې شا عر دی  ، حمزه صېب د قلندر په وا ده يوه قطعه هم ویلي وه چې هغې کې  ورته کلک قلندر ویلي ووچې د شعر د وروستۍ مصرعې نه د هغه د وا ده تا ريخ هم راوځي :

غرغوندې سختيو د حا لا تو ته محکمه

کلکه قلندره عروسي دې مبا رک شه

د پښتو ژبې د ا ملا   ، ا نشا   او لغت پوهنې ا ندا زه یې د “دريا ب” ډکشنرۍ نه کېږي چې څومره په محنت او خوا رۍ یې دا  محض په څو کلونو کې  تيا ره کړې وه ، د پښتو ژبې په صحيح توګه د ليکلو او ویل و د پا ره یې ډېر کړاو کړی وو ، ځکه خو به د هغه نزدې دوست سيد تقويم ا لحق کا کا خېل صېب ویل  که قلندر مومند مو چرته خفه او بې سره وليدو نو دا  به د ده د خپل درد او غم نه وي بلکې چا  جا هل ليکوا ل به جک وهلی وي ، او د هغې په لوستو به وير کوي ، يوه نمونه خو یې ما  پخپله هم ليدلې وه چې يو ځل څوک مېلمه د پښتو ډکشنري پرا جيکټ دفتر را غلی وو ، بيا  بهر ووتو او څه وخت تېر شو قلندر مومند یې تپوس وکړو چې هغه مېلمه څه شو دې کې  چا  ووې “ په مونځ ولا ړ دی ” سمدستي یې ورته ووې دا سې وا يه چې “په ما نځه ولا ړ دی ”۔

ما  د هغه د معيا ر په ژبه پوهېدونکی سړی نه وو ليدلی، کله کله به یې چې کومه رسا له کې  غلط عنوا ن يا  دا سې نور څه وليدل نو سخت به پرې غصه کېدو او کله به یې د ټوقې په ا ندا ز کې  د هغې په ذکر کولو خپله غصه سړوله ، يو ځل ما  سره يوه د پښتو رسا له وه چې هغه یې را نه وا خيسته دا سې یې چې څو پا ڼې وا ړولې نو په خندا  کې  یې ووې چې دا  ا شتها ر دې پکې  ویل ی دی که نه ؟ ما ترې په حېرا نۍ تپوس وکړو نو را ته یې ووې فلا نۍ صفحه راوا ړوه ، ما  هغه صفحه راوا ړوله وې  وګوره پېغله ، فلا نۍ او ورسره یې پته وه ، په خندا  کې  ووې دا  ا شتها ر نه دی نو څه دي خو بيا  هم تا سو نه پوهيږئ نو زه څه وکړم ۔

يوځل عبدا لکا في ا ديب د ا ردو يو پروفېسر له د پي ا ېچ ډي ډګري برا بر کړې وه ،ليکل ورته ځکه نشم ویل ی چې يو ځا یې بل ځا یې نه یې موا د را جمع کړي وو خپلو کې  یې لنګ کړي وو او روپۍ  یې ترې ا خيستې وې ، قلندر مومند ترې خبر شوی وو نو تپوس یې ترې کړی وو چې ولې دې دا  کا ر کړی وو ، عبدا لکا في ا ديب ورته ویل  بس هغه پروفېسر مجبوره کړی وم او روپۍ یې هم ښې ډيرې را کړې وې ، د دې په جوا ب کې  چې قلندر مومند څه ویلي وو هغه ليکلی نشم خو دومره ویل ی شم چې ډېر بد ا لفا ظ یې ورته ویلي وو۔ ما  او د نورو اکثرو ليکوا لو د پا ره هغه يوه ا عتبا ري ډکشنري او لا ئبريري وه چې کوم ګرا ن ټکی به را مخې ته شو او يا  به د څه حوا لې ضرورت پيښ شو نو په يو ټيلي فون او يا  کور ته ورتګ به مسئله حل شوه ، البته هر ځل به یې ورسره دا  هم ویل  چې ما نه ډکشنري او لا ئبريري مه جوړوئ پخپله هم څه کوئ ، دا  علمي ا ندا ز نه دی ، ورسره به یې يوه خونده وره قيصه هم کوله خو د ليکلو نه ده ، بيا  هم چې هر چا به ترې تپوس وکړو نو جوا ب به یې سره د حوا لې اکثر په موقعه ورکولو ۔

قلندر مومند په ريشتيا  قلندر وو چې د دنيا  ما ل وزر یې نه لرل البته د علم او پوهې سيند وو ، د علم د تږو تنده به یې ما توله ، بلکې په بې طلبو کې  به یې هم د ليک لوست شوق پېدا  کولو ، د دې نه علاوه يو خا ص صفت یې چې ما  ليدلی وو نو هغه دا  وو چې هر تعلق دا ر ته به یې دا  ا حسا س ورکولو چې د ده خا ص تعلق او مينه ګنې صرف ما  سره ده ، دا  صفت په هر لویې سړي کې  وي چې ورسره هم مجلس هر يو تن دا  ګڼي چې ګني هم زه یې منظور نظر يم ځکه نو که سيد محمود ظفر ، ډا کټر را ج ولي شا ه خټک ، ډا کټر يا رمحمد مغموم ، مجيدا لله خليل، روښا ن يوسفزی، ډا کټر زبېرحسرت ، مشتا ق مجروح او نور یې د نزديکت دعوه کوي نو زه او نور یې هم کولی شي ، نن که خوشحا ل خا ن خټک ژوندی وی نو زما  يقين دی چې قلندر مومند ته به یې ضرور سېر ویل ی وی ولې چې هغه دا  زيری ډېر وړا ندې کړی وه :

پس له قرنه به پېدا  شي 

چې په سرا یې کې  پوره سېر

 .

او قلندر مومند هم ویلي دي :

ځکه دروند شو چې تا  سترګو کې  ځا ې ورکړو

قلندر که نيم سېری وو پوره سېر شو

ليکوال :  ګل محمد بيتا ب

                                                                                                                                                ۶

                                                                                                                                      د اینځر ګل

اکثر د ميوو اونې وړومبی ګل کېږي او بيا  دا نې کوي خو ا ينځر دا سې مېوه دا ره اونه ده چې مېوه کوي خو ګل یې چا  نه دی ليدلی۔ عا مه خبره دا  ده چې ګل نه کوي ولې په اولس کې  په دې حقله ځينې خبرې د توهم په توګه مشهورې دي۔ يوه خبره دا  ده چې ا ينځر د ورځې نه د شپې ګلونه کوي لکه د پښتو يوه ټپه ده :

نه به ا ينځر د ورځې ګل شي

نه به زما  زړګی خا لي د غمه شينه

د دغه خلقو خيا ل دی چې ا ينځر د شپې په يو خا ص وخت کې  ګلونه کوي خو د ګل کېدو سره ورته پيريا ن نا ست وي او د ټکه یې شوکوي ولې چې که چا  له د دې ګل په لا س ورغلو نه هغه ما لدا ره کېږي ورسره یې پيريا ن او ښا پيري هم تا بعدا ر شي۔ ډېرو ورته په دغه طمعه شپې روڼې کړي دي خو د ا ينځرګل ورله په ګوتو نه دی ورغلی ځکه نو زه ځا ن او نور هغه خلق خوش قسمته ګڼم چې د ا ينځرګل مو لېدلی او د شپې په ځا ی مو په رڼا  ورځ لېدلی۔ ښه ډېر مو ليدلی البته د ده په لېدو مو نه خو پيري او ښا پيري تا بعدا ر شوي او نه په ما لي توګه ما لدا ره شوي يو، د پښتو نوموړي شا عر ولي محمد طوفا ن دې حقيقت ته دا سې ا شا ره کړې ده :

خلق وا يي د ا ينځر ګلونه نه وي

ما  لېدلی دی تا  کا ل کې  د ا ينځرګل

د ا ينځر د ګل دا سې ښکا ري چې پيري او ښا پيري تا بعدا ر دي ولې چې په خواو شا  کې  یې ورته د ډېرو ورکو او پټو خزا نو درکونه ښودلي دي ځکه خو یې د مرزا  خا ن ا نصا ري، ا شرف خا ن هجري، عبدا لقا در خا ن خټک، کا ظم خا ن شېدا  ، قمبرعلي خا ن، معزا لله خا ن مومند او رحمت  راوي غوندې د کلا سيکي دېوا نونو سره دوه، ديوا نونه لکه د حسېن ديوا ن، او د بيدل ديوا ن دا سې موندلي دي چې د چا  په وهم او ګما ن کې  هم نه وو کېدی شي د دوی  پحقله ورته ځيني معلوما ت هم پيريا نو ورکړي وي بلکې د ځينو ليکلو مقدمو پخپله هم دا  شک کېدی شي چې پيريا نو يا  ښا پيرو به ورله ليکلي وي لکه په کا ظم خا ن شېدا  یې چې کومه مقدمه ليکلې ده نو په دا سې ا ندا ز کې  یې ليکلي ده چې د رنګين بيا نۍ حد یې کړی دی او وا قعي د شېدا  د شا عرۍ شا يا ن شا ن مقدمه ده دا سې مقدمې په پښتو کې  ډېرې کمې بلکې د نشت برا بر دي۔

د ا ديبا نو د خپل دور ليکوا لا نو د مقا م او مرتبې په سلسله کې  د هر قسمه تعصب نه پا ک دی دغه وجه ده چې که يو خوا  یې د کلا سيکي شا عرا نو ديوا نونه چا پ کړي نو د خپل عصر د شا عرا نو او ليکوا لا نو تذکرې یې هم په ښه شا ن سره کړي دي ، البته پښتا نه ليکوا ل تذکره کې  ترې د بدقسمتۍ نه نوموړی ا ديب، محقق او شا عر پروفېسر تقويم ا لحق کا کا خېل پا تې شوی وو چې تر مرګه یې ورته زړه سپين شوی نه وو دا  به یې ویل  چې همېش خليل ما  شا عر او ليکوا ل نه ګڼي حا لا نکه د هغه مرتب کړې تذکره کې  د ډېرو ليکوا لو نه ښه يم۔

 د ا ينځرګل بره تا کا ل کې  پېدا  شوی او لوې شوی دی پلا ر ورله همېش ګل نا مه ا يښې وه ، تر څه وخته یې په دغه نا مه ليکل کړي وو خو بيا  وروستو یې د جبرا ن خليل نه د متا ثره کېدو او د خليلو مومندو علا قه کې  د اوسېدو په وجه تخلص خليل کړو۔ نن یې ټول پښتا نه د همېش خليل په نا مه پېژني د سکول او کا لج په زما نه کې  د منډې لوبغا ړی وو چې ډېر ا نعا مونه یې ا خيستي وو تر دې چې ورته فلا يينګ ها رس ویلي شوي وو۔ د شعروشا عرۍ سره یې هم د سکول د زما نې نه تعلق وو چې د پښتو ژبې په صحيح معنو کې  خا دم او شا عر نصرا لله خا ن نصر صېب یې رهنما يي کړې وه په دې وجه یې د ا تلسو کا لو عمر کې  وړومبۍ مجموعه “نغمه زا ر” چا پ شوې وه که څه هم د شا عر نه زيا ت شهرت یې د محقق په توګه شوېدی خو شا عري یې هم په هېڅ حا ل کې  د چا نه کمه او هېرولو نه ده وخت په وخت یې د خپلې شا عرۍ سلسله جا رې سا تلې ده ، څو شعري مجموعې یې چا پ شويدي چې “زما  سندرې” او “خا پونه او خا لونه” نومېږي۔اوس اوس یې د شعرونو وروستی کتا ب د “سوغا ت” په نا مه چا پ شوی دی چې پکې   د هغه با قي پا تې نيمګړي غزلونه او بيل بيل شعرونه دي۔ 

د نصر صېب سره یې په شريکه “ دا را لتصنيف” جوړ کړی وو چې د دې د ا هتما م لا ندې یې خپل پردي ډېر کتا بونه چا پ کړي دي ، نصر صېب به د پښتو کتا بونه کلي په کلي ګرځول او د سکول په ما شوما نو به یې خرڅول نو دې دورا ن کې  به یې د پښتو د قلمي نسخو لټون هم کولو او چې څه به په ګوتو ورغلل نو بيا  به دغه همېش خليل د خپلو تحقيقي او عا لما نه مقدمو سره خورول د پښتو د نا يا به او قلمي نسخو په لټون دی او نصرصېب د پښتونخوا  په نزدې لرې کلو با نډو ګرځېدلي وو۔ ډېرکتا بونه یې موندلي او چا پ کړي دي ، زمونږ کلي څوکنو ته هم په دې لټون کې  را غلي وو او د ميا عمرؒصېب د زوی صا حبزا ده ا حمدي د قلمي نسخې نه یې “د جها ندا رشا ه قيصه” چا پ کړې ده، همېش خليل په يوه مخه لږه موده کې  دومره د پښتو کتا بونه چا پ کړي وو چې ځينو خلقو به ویل  ا صل کې  دا  همېش خليل خپله وړومبی يو کتا ب اوليکي بيا  یې يوه کوټه کې  لوګو ته څو ميا شتې کېږدي او چې کا غذونه یې ښه تور شي نو يوه تحقيقي مقا له پرې اوليکي چې دا  د فلا ني کلا سيکي شا عر ديوا ن دی۔ دا  خبرې به ده ته هم رسېدلې د دې جوا ب کې  یې ا خر اووې چې زما  مخا لفين د خپلې نا پوهۍ په وجه ما له ډېر لویې کريډټ را کوي ځکه دې ديوا نونو کې  خو دا سې لفظونه او شعرونه شته چې زه یې په مقصد او معني سم نه پوهېږم او د دوی  شا عري هم د يو بل نه ډېره مختلفه ده نو که زه دومره نوموړی شا عر يم چې دا سې مختلف قسمه شا عري کولی شم نو دا  زما  د پا ره د فخر خبره ده۔ البته په ديوا ن بيدل یې د شا عر د کيمرې تصوير چا پ کړی وو او د هغې نه دا سې معلومېدله لکه چې بيدل د نزدې وخت څوک شا عر وي ولې چې د کيمرې ا يجا د د وروستو وختونو دی ما  ترې په دې حقله تپوس کړی وو نو را ته یې ویلي وو چې د بيدل ديوا ن ما  اولوستو نو په ذهن کې  مې د هغه يو تصوير جوړ شوی وو او يوه ورځ ا تفا قًا  دا سې يو تن په مخه را غلو نو هغه مې دې ته را ضي کړو او په کيمره مو ورله تصوير اوويستو، پنځويشت شپږويشت کا له وړا ندې یې ا نکشا ف کړی وو چې د دوه ا همو کتا بونو درک مې معلوم کړی دی چې يو د خوشحا ل خا ن خټک “سا قي نا مه” دی او بل را ته د شېخ ملي دفتر ښکا ري ولې چې ما ته هغه تن ویلي دي کله چې زمونږ کلي علا قه کې  د زمکو لا نجه جوړه شي نو خلق يو با با  له ورځي هغه سره يو کتا ب دی چې با با  هغه کتا ب اوګوري نو فېصله واوروي چې دا  زمکه د چا  ده او د شېخ ملي دفتر کې  هم دغه د زمکو ويش وو۔ د خوشحا ل خا ن خټک د کتا ب نه خبر نشوم چې ولې یې ترلا سه نکړی شو البته د شېخ ملي د دفتر حا صلولو د پا ره تلی وو خو چې کله دوی  ورغلل نو ورته معلومه شوه چې څو ورځې وړا ندې د با با  په کور اور لګېدلی وو او د کور د سا ما ن سره سره پکې  دغه کتا ب هم ا يره شوی وو۔ زما  يقين دی چې د شېخ ملي دفتر همېش خليل پېدا  نکړی شو نو اوس دې څوک د دې د پېدا  کېدو ډېره طمع نه کوي۔

د خدا يي خدمتګا ر تحريک او نېشنل عوا مي پا رټۍ سره د تعلق او پښتو ا دب د پا ره د کا ر کولو په تور کې  نېولی شوی او جېلونو کې  ا چولی شوی دی چې دغلته یې ډېر وهل خوړلي ، د ا يير فورس د نوکرۍ نه هم ويستلی شوی وو خو دې قېد او بند د ده حوصله ما ته نه کړه او خپل سفر یې هم هغه شا ن جا ري اوسا تلو۔ د ملک مختلفو جېلونو کې  یې په مختلفو وختونو کې  خواو شا  څلور څلورنيم کلونو پورې تېر کړيدي د ا ردو ژبې نوموړي شا عر او ا ديب ا حمد نديم قا سمي صېب پخپل يو ليک کې  پېنډۍ جېل کې  ده سره د يو ځا ی پا تې کېدو ذکر کړی دی ۔ په ده  ا لزا م وو چې د ملک خلا ف سرګرمۍ کوي او ا فغا نستا ن د پا ره کا ر کوي۔ خو دی یې وضا حت دا سې کوي چې ما نه د ا فغا نستا ن د پا ره کا ر کړی وو او نه مې د ملک خلا ف څه سا زش کړی وو بس د پښتو کتا بونه به مې چا پ کول او دغه مې جرم وو، البته د ا فغا نستا ن يو قونصلر وو چې غلا م حسېن صا في نوم یې وو دی زما  د نوم او کا ر نه خبروو، هغه غوښتل چې ما سره دې ملا قا ت اوشي نو ا تفا قي يو مجلس کې  ما  او هغه سره اوليدل په دې موقعه ورته ما  دا  تجويز وړا ندې کړو چې زمونږه اکثر ليکوا لا ن کتا بونه نشي چا پ کولی ولې چې ا خستونکي یې نه وي نو ښه به دا  وي که تا سو نيم کتا بونه ا خلئ صا في صېب دې ته رضا  شو خو هغه به يوا ځې زما  نه بلکې د ټولو شا عرا نو ليکوا لا نو او تر دې چې د پښتو ا کيډيمۍ لخوا  چا پ شوي د پښتو کتا بونه هم ا خيستل د صا في صېب په وجه دلته ډېر کتا بونه چا پ شويدي۔ همېش خليل د قېد وبند دورا ن کې  څو ا فسا نې ليکلې وې چې بيا  یې دغه د “چا رګل” په نا مه چا پ کړيدي ، يو ځل ورته ملګري ډا کټر زبېر حسرت زما  په وړا ندې  ویل  چې ما له يوه ا فسا نه را کړه چې په “مرکه” رسا له کې  یې چا پ کړم نو سمدستي یې ورته اووې دعا  وکړه چې ما  خدا ئی جېل ته بوځي نو بيا  به ا فسا نې اوليکلی شم ، په دې حقله هغه وا يي زه چې څنګه ا فسا نې ليکل غوا ړم د هغې د پا ره د ډېر وخت ضرورت دی او دومره وخت ما سره دلته د مصروفيا تو په وجه نه وي۔ وا قعي ده چې هغه څنګه ا فسا نې ليکلي دي نو ته به وا یې جوړې په نثر کې  یې شا عري کړې ده۔ ما  د دوی  د ا فسا نو پحقله يوه مقا له ليکلې وه چې ډېرې فقرې مې د مثا ل د پا ره وړا ندې کړې وې چې د يو ښه ا زا د نظم ګما ن پرې کېدلی شي۔ دغه ا حسا س په وروستو وختونو کې  ده ته هم کېدلو چې خلق ترې د نورو ا فسا نو طمعه لري نو طبع زا د ا فسا نې یې اونه ليکلې البته د عا لمي ا دب نه یې څو ا فسا نې ترجمه کړې او د هغې نه یې يو کتا ب “د سپينودېرش کلدا رې ”په نا مه چا پ کړی دی، خو دې کې  د نوموړي پښتو ا فسا نه نګا ر نورا لا مين يوسفزي د پښتو ا فسا نه “کا کۍ” شا مله کړې ده چې د نيمزا لې عمر يوه کونډه همت نا که ښځه وي د خپلې بنې او بنزو د پا ره کور په کور ګرځي او کپړې خرڅوي۔

په کا ل 1982  کې  کله چې زه د کا لج طا لب علم وم د سرحد پښتو ا دبي ټولنې پېښور په يو ا جلا س کې  ما  همېش خليل په وړومبي ځل ليدلی وو دغه وخت که څه هم دی 52 کلن وو خو په وجود ښه چا ق چوبند او ځوا ن جا ن ښکا رېدلو برا بر او مضبوط بدن یې وو، ږيره برېت یې دوا ړه خرييل نو دا  نه معلومېدله چې سپين به پکې  وو او که نه ، البته د سر وېښته یې ګڼ او تور وو چې شا ته به یې ا ړولي وو، ورو ورو چې ورسره ا شنا  شو نو را ته معلومه شوه که څه هم په علمي او ا دبي توګه د لويې مقا م څښتن دی خو په عا م ژوند کې  ډېر مينه نا ک او سا ده سړی دی چې هېڅ قسمه غرور او تکبر نه لري ، ورسره دا  هم چې د نوو ليکوا لو به یې تر ډېره حده ډا ډګيرنه ۔ او د هغوی حوصله ا فزا يي به یې کوله۔ د تنقيد په وخت به یې ا ندا ز ډېر معتدل او د استدلال نه ډک وو۔ د خپل وخت د شا عرا نو ډېر دلچسپ او خوندور وا قعا ت ورته يا د وو لکه يوه ورځ یې ویل  چې د پښتو ژبې نوموړي شا عر او صحا في خا نمير هلا لي صېب د خپلې نا مې يو بورډ زوړند کړی وو چې خا نمير ورکوټی او هلا لي غټ ليکلی شوي وو، د سکول هلکا ن را روا ن وو نو هغوی ټولو په چغه اووې۔ هلا لي،خا نمير هلا لي صېب چې دا  واورېدل نو د کمرې نه په غصه کې  راووتو چې ښکته یې اوکتل نو هلکا نو بيا  په چغه اووې هلا لي ، خا نمير هلا لي له غصه ورغله د با لا خا نې دروا زې ته را غلو او ورته یې د بره نه اووې حرا مي۔ بس بيا  څه وو هلکا نو به ښکته نه چغې وهلې حلا لي ، او هلا لي به بره نه په غصه کې  ورته ویل  حرا مي د ا فغا نستا ن د نوموړي شا عر او ليکوا ل قيا م ا لدين خا دم صېب او دوست محمد خا ن کا مل صېب تر مينځه شوې دا  مکا لمه هم ډېره په خوند خوند بيا نوي چې خا دم صېب ، کا مل صېب ته ویل  تا سو په خپلو ليکونو کې  د ا ردو ټکي بې درېغه ا ستعما لوئ پکا ر ده چې هر څه له مونږه د پښتو ټکي ا ستعما ل کړو کا مل صېب ورته ویل  دا  ممکنه نه ده خو خا دم صېب پخپله خبره کلک وو نو ا خر ورته کا مل صېب اووې اوس که تا ته مونږه د قيا م ا لدين په ځا ی ولا ړ ا لدين چوپړ اووا يو نو څنګه به وي۔

 همېش خليل د تحقيق، تنقيد او شعر وا دب سره سره د صحا فت په مېدا ن کې  هم تر ډېرې مودې پا تې شوی دی او د قدر وړ کا رونه یې کړي دي۔ د دې شروع یې د خا نمير هلا لي صېب د “جمهوريت” ا خبا ر نه کړې وه ، دې نه پس یې “دورا ن” “شهبا ز” او “ا نقلا ب” کې  تر څو کلونو کا ر کړی دی ۔ يوا ځې شهبا ز ا خبا ر کې  په ا نتظا ميه کې  وو ګني نورو ا خبا رونو او رسا له کې  یې د مدير په توګه خدما ت ترسره کړي دي۔

په کا ل 1989  کې  چې دی د پښتو ورځپا ڼې“با ګرا م” ا يډيټر وو، دا  ا خبا ر ا صل کې  ده پخپله شروع کړی وو او د دوی  د علا قې يو وزير ورسره د هر قسمه مرستو کولو وعده کړې وه خو هغه بيا  د خپلې وعدې نه په شا  شو نو ده څه موده خپله اوچلولو خو دومره وس یې چرته وو ا خر یې په خورشېد صېب خرڅ کړو او دی ورسره ا يډيټر وو، دغه ا خبا ر کې  یې ما له د خدما تو ترسره کولو موقعه را کړې وه، دغلته به زما نه علاوه د پښتو نورو ليکوا لو ا سيرمنګل، خا ن با تور با تور او شکيل يوسفزي هم کا ر کولو۔ ده به ا خبا ر له ا دا ريه ليکله۔ دې نه علاوه د مضا مينو ا نتخا ب به یې کولو ، ورسره چې کوم خبرونه به مونږه ترجمه کول يا  چې کومو مضا مينو کې  به مو ا يډيټنګ وکړو نو هغه به یې د نظر نه تېرول او منا سبه رهنما يي به یې کوله، کله به یې چې ا دا ريه ليکله نو د ا خبا رونو کتلو نه پس ته به یې دوه درې فقرې اوليکلې۔ د ا خبا ر دفتر تحصيل ګور ګټهټړۍ با زا ر کې  وو، ښکته با زا ر ته به کوز شو ، فروټ او ورپسې يو يا دوه سکړک سا ګ او دوه درې جا مه شوملې به یې اوڅښکلې وا پس به را غلو او د کا تبا نو کمره کې  به په ميز اوده شو۔ ګهېنټه نيمه پس به را پا څېدو نو دا سې زر زر به یې ليکل شروع کړل لکه چې خوب کې  پرې ا لها م شوی وي، دغه وخت که به څوک را غلو او سلا م به یې وکړو نو کله کله به یې عجيبه ا ندا ز کې  ورته وویل  يو خو ستا سو بل کا ر نشته بس سلا مونه دي او سلا مونه ، او که فرض کړه چا  به سلا م اونکړو نو چې د ليک دورا ن کې  به یې کله قلم اودرولو او مخا مخ به یې چې څوک اوليدو نو طنزيه ا ندا ز کې  به یې ورته اووې فلا ني اوس جوړې په مونږه هغه پېغمبري سلا م هم نه ا چوې۔ حېرا ن به وو چې خدا يه څه وکړو که سلا م کوو نو هم غصه کېږي او که دغسې ورځو او کې نو نو هم خبرې کوي، کله به چې اوده شو نو بيا  به د دنيا  د هېڅ حا ل نه خبر نه وو مونږ به ورته اکثر ویل  دغه بله کمره کې  اوده کېږئ دلته مونږه خبرې کوو او مېلما نه هم را ځي خو هغه قسم خوړلی وو چې هم دې کمره کې  به اوده کېږي يا  کېدی شي د ا مد د پا ره یې دا  کمره موزون وه۔ يوه ورځ یې ویل  د ګرفتا رۍ او تفتيش دورا ن کې  به یې مونږه په قسم قسم طريقو تنګولو خوب ته به یې سم نه پرېښودو ولې خوب ظا لم شی دی دا  چې بنده له ورشي نو بيا  په نا سته هم سړی اوده وي ځکه خو چې ده به کله سترګې پټې کړې نو عبدا لله نومې کا تب به په ټېپ ريکا رډ د پښتو او ا نډيا  فلمي سندرې په تېزاوا ز اولګولې خومجا ل دی که د ده به پرې څه پروا ه وه کله کله به یې خوب کې  خبرې هم کولې خو چې مونږ به ورته يا دې کړې نو ویل  به یې چې ما ته يا دې نه دي کله کله به یې پکښي خوبونه هم ليدل۔ يوه ورځ چې را پا څېدو نو اویې ویل  چې ډېر ښه خوب مې اوليدو او هغه دا سې دی چې په خوب کې  مې اوليدل چې د پښتو دومره ډېر کتا بونه چا پ شوي دي چې شما ر یې نه کېږي غټ غټ ګودا مونه ترې ډک دي، د هغوی دا  خوب  رښتيا  شو او نن په پښتو کې  ډېر کتا بونه چا پ شويدي او لا چا پ کېږي البته هم هغه شا ن ګودا مونو کې  پرا ته دي ولې چې لوستونکي یې نشته ، د دغه ا خبا ر د وروستو ورځو حا ل عجيبه وو ولې چې په کومه مينه او شوق دا  همېش خليل شروع کړی وو هغسې اونه چلېدو او خورشېد صېب محض په تجا رتي بنيا د او د ا شتها رونو حا صلولو په غرض چلولو ځکه نو ده چې به یې دې حا ل ته کتل نو زړه به یې خوړلو او دا  به یې ویل  زړه مې نه غوا ړي چې دې ا خبا ر کې  کا ر وکړم خو مجبور يم ، يو ځل ترې مونږه تپوس وکړو چې ستا  څه مجبوري ده نو په خندا  کې  یې وویل  که زه لا ړم نو سبا له به ا خبا ر کې  چرګۍ “ﻫ” را ښکا ره شي ولې چې خورشېد صېب د قلندر مومند صېب سره ا شنا يي لري او شهبا ز ا خبا ر کې  ورسره يوځا ی پا تې شويدی۔ بهرحا ل همېش خليل صېب ا خبا ر پرېښودو خو قلندر مومند صېب د دغه ا خبا ر ا يډيټر نشو بلکې مرا د شينوا ري صېب را غلو چې دغه وخت د ريډيو پا کستا ن د سکرپټ را ييټر د نوکرۍ نه ريټا ئرډ شوی وو۔ د همېش خليل په وجه زه د صحا فت سره ا شنا  شوم ځکه نو د يو مشر ليکوا ل او د صحا فت مېدا ن کې  د ا ستا د په حېث به کله کله د هغه سلا م له حا ضرېدم۔ د ده په کور کې  يوه غټه او منا سبه لا ئبريري وه چې د يونيورسټۍ طا لب علما نو او خصوصًا  د پښتو ا دب طا لب علما نو به ترې ا ستفا ده کوله او هر چا  سره به یې ترخپله وسه مدد کولو، کتا بونه به یې ورکول او نوره هر قسمه رهنما يي به یې ورله کوله۔ همېش خليل د خوش مزا جۍ سره سره خوش خورا که هم دی، کور کې  به یې قسما قسم څيزونه پخېدل چې ورتلونکو مېلمنو ته به یې ډېر په درناوي وړا ندې کول۔زه او ډا کټر ا سرا ر صېب به یې اکثر خورا کونو له غوښتو چې د چرګا نو کليجي او په ژمي کې  به یې دوه درې ځله د پا نچو خا ص پا رټيا نې کولې خو ا تفا ق دا سې وو چې کله به مونږ ورغلو نو که نور به هر څه وو خو طوطي دا ل به خا مخا  ورسره يو پلېټ کې  را تلو۔ يوه ورځ مو ورته ا خر اووې دا  طوطي دا ل لکه چې ستا سو ډېر خوښ دي نو په خندا  کې  اووې تا سو ګورۍ نه چې زه هډو دې له نوړۍ قدرې نه وراوړم خو څه وکړم کور کې  زما نه علاوه نو رخلق هم اوسي۔ بل دا  هره  ورځ نه پخېږي خو چې تا سو را ځئ نو ا تفا قًا  په هغه ورځ یې دا  پا خه کړي وي ، همېش خليل کې  يو صفت دا  دی چې دروغ نه وا يي ا ګر که پکې  د هغه نقصا ن ولې نه وي ، ځکه هغه په دې خبره پوهېږي چې د دروغو مزی لنډ وي او زما  د معلوما تو مطا بق یې تل رښتيا  ویلي دي۔کله چې د قلندر مومند صېب لخوا  ، د پټې خزا نې خلا ف د هغه تحقيقي او تنقيدي کتا ب “پټه خزا نه في ا لميزا ن ” چا پ شو نو همېش خليل د دې جوا ب ليکلو او د دې پروف ريډنګ ما کولو، وړا ندې ما  د قلندر مومند صېب کتا ب هم لوستی وو نو ډېر تپوسونه به مې ترې کول او ده به یې جوا بونه را کول، په دغه موقعه او بيا  وروستو يوه مرکه کې  ترې ما  تپوس کړی وو کله چې قلندر صېب وړومبۍ مقا له د پټې خزا نې خلا ف ليکلې وه نو هغه یې تا سو ته ښودلې وه نو تا سو ولې هغه وخت د دې جوا ب نه ليکلو چې وروستو مو جوا بي مقا له اوليکله او اوس دا  دی د هغه د کتا ب خلا ف کتا ب ليکئ ، ده اووې او با لکل دا  رښتيا  دي خو کله چې د قلندر صېب مقا له چا پ شوه او څه موده تېره شوه نو ده يو لا فه وکړه چې تر اوسه دا سې څوک پېدا  نشو چې زما  د مقا لې جوا ب اوليکي نو ماوې را شه اوس سړی خرا بېږي ما  یې جوا ب وليکلو۔ او زما  د هغه مقا لې چا پ کېدو نه وروستو قلندر صېب خپل ځيني ا عترا ضونه وا پس ا خيستي دي چې اوس دې کتا ب کې  نشته لکه ده وړا ندې ليکلي وو چې دا  قوم “کا سي ” نه “کا نسي ” دی خو اوس یې کتا ب کې  “ کا سي ” ليکلی دی ، د يونس خېبري متعلق یې ليکلي وو چې شا عر خپل کلا م رديف وا ر ليکي ، ما  ورته ثا بته کړه چې رديف وا ر یې نه ليکي بلکې بيا  ورله ترتيب رديف وا ر ورکوي ، او د ټولو نه غټه خبره دا  وه ده دعوه کوله چې دا  کتا ب عبدالحۍ حبيبي صيب ليکلی دی۔ما  هغه ته خط ليکلی دی او چې جوا ب یې را شي نو هېنډ را ييټنګ سپېشلسټ ته به یې ښا ئم او دا  به ثا بتوم چې دا  قلمي نسخه د حبيبي صېب د لا س ده ، ما ته دا  خبره معلومه شوې ده چې د حبيبي صېب خط یې ما هر ته ښودلی وو خو هغه ورته ویلي وو چې دا  دوا ړه د يو لا س خط نه دی او که د دې نه ا نکا رکوي چې ما له یې د خط جوا ب نه دی را کړی نو زه به ورله د حبيبي صېب د لا س خط ورکړم هېنډ را ييټنګ سپېشلسټ ته دې اوښايي که چرته هغه اووې چې قلمي مسوده او دا  خط د يو لا س دي نو زه به د ده ټولې خبرې اومنم۔

 د همېش خليل ځا ی ته به شا عرا ن ا ديبا ن او خصوصًا  نوي ليکوا ل ډېر را تلل چې په نظم او نثر کې  به یې ترې ا صلا ح ا خيستله بلکې ډېرو له خوبه یې د ا صلا ح په نا مه غزلونه نظمونه او تحقيقي مقا لې ليکلې چې بيا  به دوی  مختلفو ا دبي غونډو کې  دا  اورولې ، او يا  ا خبا رونو او مجلو کې  چا پ کولې ، خو ورسره د نزدې پا تې کېدو په وجه به ما  د هغه خط او ا ندا ز ښکا ره پېژندلو۔ يوه ورځ زه ورغلی وم دې کې  یې يوه کا پي د با لښت لا ندې نه راوويسته چې پکې  پنځوس شپېته غزلونه وو، ما ته یې اوښودله چې پکې  د شا عر صرف قا فيه او رديف پا تې شوي وو، او چې ما  ترې په حېرا نتيا  کې  تپوس وکړو چې دا  لا  څنګه ا صلا ح شوه نو په خندا  کې  اووې څه وکړم چې دوی  را شي ما ته کې ني او وا يي چې دا  را له برا بر کړه نو مجبور شم ا ګر چې دا  خلق به سبا  له زما  پلا را ن کېږي خو زه یې دا  پروا ه نه کوم د پښتو ژبې سره د دوی  د شوق په خا طر ورله دا سې کوم۔ د شعروا دب په مېدا ن کې  د اوږدې تجربې په بنيا د به یې کله کله د ځينو ليکوا لو پحقله لکه د نجوميا نو پېشن ګويا نې کولې او عجيبه خبره دا  ده چې دا  پېش ګوئۍ یې اکثر سمې ختلي دي۔

همېش خليل د هر لویې شخصيت غوندې په هر چا  زر ا عتبا ر کوونکی دی خو ورسره د غوږونو نه هم کچه دی يا  پخپله ا ېغ نېغ او صا دق سړی دی نو په بل یې هم دا  ګما ن وي ځکه نو د هر بنده په خبره يقين کوي خو که څه وخت پس ورته حقيقت معلوم شي نو بيا  د دروغژن او چغل خور بنده نه سخت نفرت کوي خو بيا  هم د خپل شرا فت په وجه ورته په مخا مخ څه نه وا يي ۔

د دې لویې شخصيت نه يو وخت کې  زه ګيله مند شوی وم خو د هغه د مشرۍ او ورسره د ا حترا م لرلو وجه مې ورته د دې ا ظها ر ترننه نه دی کړی ، خبره دا سې وه چې د پښتو ژبې شا عر، ا ديب او کا تب ګوهر رحما ن را ز صېب چې همېش خليل ورسره څو ښېګڼې کړې وې ، هغه ا علا ن وکړو چې زه د همېش خليل د خدما تو پحقله يو کتا ب چا پ کوم۔ ما ته یې هم د مقا لې ليکلو ویلي وو او ما له یې موضوع د همېش خليل ا فسا نه نګا ري را کړې وه ، په دې موضوع د مقا لې ليکلو سره مې زړه کې  فېصله کړې وه چې همېش خليل زه هم خپل مشر او محسن ګڼم که نور وس مې نه کېږي دومره ضرور کولی شم چې د کتا ب د کتا بت خرڅ دې زه بردا شت کړم ولې چې د صحا فت مېدا ن کې  د ده په وجه متعا رف شوی يم ، او ډېر په ا خلا ص او مينه یې تل زما  مرسته کړې ده نو دې سلسله کې  مې هغه ته يو خط اوليکلو او ورسره مې دوه نيم يا  درې زره روپۍ ورولېږلې چې دا  زما  لخوا  د کتا ب د کتا بت د پا ره دي خط کې  مې د ده د ا حسا نا تو يا دونه هم کړې وه ، همېش خليل  خط وصول کړو ولې رقم یې وا نخستو او ما له بېرته  روپۍ وا پس د ډا ک په ذريعه را غلې چې په دې مې زړه خفه شو او دغه رقم چونکه ما  د زړه نه ويستلی وو ځکه نو دغه روپۍ مې جېب کې  د ا يښودلو په ځا ی خېرا ت کړې او ثوا ب یې ما ده ته وربخښلوکيدی شي همېش خليل په دې خيا ل پېسې راوا پس کړې وې چې کتا ب خو هغه نه بلکې ګوهر رحما ن را ز چا پ کوي خو زما  زړه غوښتل چې دې کې  دې زما  روپۍ هم اولګي خو دا سې اونشوه۔ ما  وړا ندې هم ویلي دي چې همېش خليل د ځوا نۍ بلکې د هلکوا نۍ را سې د پښتو شعر وشا عرۍ سره سره د خدا يي خدمتګا ر تحريک او ا ی ا ېن پي سره کلک تعلق لرلو خو په وروستو کلونو کې  کله چې په ا فغا نستا ن د روس فوځونو يرغل وکړو او ا فغا نا ن پا کستا ن ته را غلل نو ورسره دی هم په ذهني توګه بدل شو د پخوا ني ما رشلا يي صدر ضيا   ا لحق او ا فغا ن ډلو د جها دي نظريې ملګری شو دې سره پرې دا  ا لزا مونه اولګېدل چې همېش خليل د مفا دا تو د پا ره نظريه بدله کړې ده خو دی وا يي چې زما  نظريه هم هغه ده خو د پا رټۍ مشرا نو خپله نظريه پريښې ده ، په دې حقله نور څه ویل  نه غوا ړم ولې چې دا  مرحله اوس تېره شوې ده او نتيجې یې مخې ته را غلي دي۔

د همېش خليل لويه خا مي د هغه جذبا تيت او حسا سيت دی خو دا  خا مي په هر لویې شخصيت او شا عر ليکوا ل کې  موجوده وي او د دغه جذبې ترمخه خو هغه تخليق کوي وړه خبره یې که د طبيعت خلا ف وي پرې غصه کېږي او لمبه کېږي خو ورسره یې لويه خوبي دا  ده چې که بيا  وروستو ورته د خپلې غلطۍ ا حسا س اوشي نو نه صرف دا  چې خپله غلطي په جا رمني بلکې د دې ا عترا ف هم کوي، خو دا  جذبا تيت یې محض د خبرو او بحث په دورا ن کې  وي په ليک کې  د جذبا تيت قا ئل نه دی بلکې تل یې د ا عتدا ل لمن نيولې وي هغه د چا  خبره يوه کوم بله را يا دېږي د همېش خليل په وجه د پښتو ژبې لویې محقق ليکوا ل او د پښتو ا کيډيمۍ پخوا نی ډا ئريکټر محمد نوا ز طا ئر صېب زما نه سخت خفه شوی وو، قيصه دا سې اوشوه چې د همېش خليل سره ما  د “غا زي” ا خبا ر د پښتو صفحې د پا ره يوه تفصيلي ا نټرويو وکړه ، په دغه دورا ن کې  ده ویلي وو چې دا  د پښتو ا کيډيمۍ بدترين دور دی ، يوه ورځ ډا ئريکټر صېب ته چا  زما  په وړا ندې اووې چې زما  دا  کتا ب چا پ کړئ نو هغه ورته اووې چې مونږه د ژوندو نه يوا ځې د مړو شا عرا نو کتا بونه چا پ کوو، حا لا نکه ما  نه یې د حق رسېدلي کا مل صېب شعري مجموعه د چا پ د پا ره ا خېستې وه وې دا  به د خوشحا ل ريسرچ سېل د طرفه چا پ کوو خو اوه کا له پس ته یې هغه مسوده ما ته وا پس کړه ، نوا ز طا ئر صېب صرف خپل کتا بونه چا پ کوي، خپل دولس ديا رلس کتا بونه یې چا پ کړيدي ، د ده خپل کتا ب ، “روهي ا دب” درې ځله چا پ شو ، نو زه حېرا ن يم چې نوا ز طا ئر صېب مړ دی او که ژوندی دی ، کله چې ا خبا ر چا پ شو نو ګرا ن ملګری او نوموړی شا عر سيد صا بر شا ه صا بر ا کيډيمۍ ته ورغلی وو او ورته یې د ټکه ویلي وو “طا ئر صېب ته مړیې او که ژوندی” په دې نوا ز طا ئر صېب ډېر خفه شوی وو او ما ته یې په ټيلي فون ګيله کړې وه خو چې ما  ورته اووې تا سو چې څه وا يۍ هغه به هم چا پ کړو او ما  دا  پا بندي خو په همېش خليل نشوه لګولې چې هغه دې د پښتو ا کيډيمۍ او ستا سو خلا ف څه نه وا يي ، البته که تا سو وضا حت کول غوا ړئ نو د ا خبا ر صفحې حا ضرې دي ، او دا سې بيا  د هغه جوا بي مرکه هم چا پ شوه چې پکې  هغه په ده ا لزا مونه اولګول بلکې په ا شا رو کنا يو کې  یې ځينې پېغورونه هم کړي وو خو همېش خليل دا  هر څه په خندا  اوزغمل او ویل  یې نوا ز طا ئر صېب ته د خپلې دفا ع حق حا صل دی۔ 

د همېش خليل د تصنيف ، تا ليف ، تحقيق ، تنقيد او ترجمو په برخه کې  تر اوسه 52 کتا بونه چا پ شويدي ، دې نه علاوه ما شوما نو د پا ره یې هم 7 کتا بچې چا پ کړي دي ۔

هغه په ژوند کې  ډېرې تودې سړې ليدلي دي خو په هر حا ل کې  یې حوصله په ځا ی وه ، ډېرو جيلونو ، وهلو ټکولو او په مختلفو طريقو تنګولو د هغه حوصله نه وه خوزولې بلکې خپل غمونه یې تل په خندا  خندا  تېر کړي دي ځکه نو د ذهن سره سره په بدني توګه هم ښه تکړه وو خو کله چې د هغه ځوا ن زلمی زوی وړومبی ورک شو او بيا  ډېر په درديدلي توګه د هغه د قتل وا قعې نه خبر شو نو دې وا قعې په وړومبي ځل هغه په بدني ، ذهني او ما لي توګه ډېر اوزپلو، تر دې چې خپل کور، کلی او چم محلت ورته بوبلا  شول، خپل کور یې خرڅ کړو د يونيورسټۍ شا ته پروفېسر کا لونۍ ته په کډه لا ړو، بيا  بډه بيرې ته لا ړو او اوس پاوکي کې  اوسي ، دا  وخت چې عمر یې نوي کلونو ته رسېدونکی دی اوس هم د پښتو ژبې د ودې او ترقۍ په غم کې  څملي او را پا څي هغه د تحقيق ، تنقيد، تذکره نګا رۍ، شا عرۍ ، صحا فت ، ا فسا نه نګا رۍ ، ترجمو ، فولکلور په مېدا ن کې  په يوا ځې ځا ن دومره کا ر کړی دی چې دومره کا ر به ا کيډيمۍ نه وي کړی او په هره حوا له یې کا ر د مقدا ر سره سره معيا ري هم دی ، که څه هم په وروستو وختونو کې  د ضعف ، بيما رو او ما لي مشکلا تو سره مخ دی خو په ا دبي توګه دا  وخت د هغه مقا م ډير اوچت دی او په يولحا ظ خوش قسمته دی چې په ژوند د هغه د خدما تو پحقله دوه کتا بونه چا پ شويدي۔ چې يو ګوهر رحما ن را ز “د ا ينځرګل ” په نا مه تا ليف کړی دی او بل “ د همېش خليل ژوند او فن” په نا مه ملګري حنيف خليل ليکلی دی، دې نه علاوه ښا غلي جاويد ا قبا ل خټک د پېښور يونيورسټۍ نه د همېش خليل د ژوند او ا دبي کا رنا مو پحقله د پي ا ېچ ډي د کچ مقا له ليکلې ده، نور ډېر ګڼ ا عزا زت او درناوي هم ورکړی شويدي ، وخت په وخت د ليکوا لو لخوا  دا  غوښتنې هم شويدي چې پېښور يونيورسټي دې همېش خليل ته د ده د خدما تو په صله کې  ا عزا زي د پي ا ېچ ډي ډګري ورکړي خو دا  غوښتنه د بدقسمتۍ نه نه ده منلې شوې ګني نودا سې کولو سره به د همېش خليل په ځا ی د دې  ا دا رې عزّت زيا ت شي ۔خدا ئی تعا لي دې ورله روغه سټه او ښه ژوند ورکړي.

ليکوال : مشتا ق ا لرحما ن شفق ( م، ر، شفق )

                                                                                                                                                   ۷

                                                                                                                                   بې کچکوله قلندر 

                                                                                                                                مرحوم غلام سرور لالا 

مېږي ته چې خدا ې تعا لي په قهر شي ، نو  وزرې ورله ورکړي ۔ اوما ته چې په نيغو پا م شو ، نو د پښتو ا دبي جرګې مردا ن يو تنقيدي ا جلا س کې  ورګډ شوم۔ د کا ل ١٩٦٦ء خبره ده ،مردا ن کا لج کې  د دريم کا ل طا لب علم وم۔ ورځپا ڼه ”با نګ حرم “ پيښور کې  به کله کله د پښتو ا دبي جرګې مردا ن د ا دبي ،تنقيدي ا جلا سونو حا ل ا حوا ل شا ٸع کيدو ۔ د جرګې سکتر ښا غلي محمد هما يون هما  به دغه ا دبي رپورتا ژونه ليکل ۔دې له يې يو خا ص عنوا ن ټا کلې و ”هغلته زه هم وم“ ما به چې د هما  صا حب شګفته نثر ولوستو يا  به مې د خپل ورور (ا سرا ر د طورو) د خلې بيا ن واوريدو نو زما  زړه به هم وتخنيدو ،چې ا رما ن زه هم هغلته وی۔

يوه ورځ مې ا سرا ر صا حب ته خپل خوا هش ښکا ره کړو۔ هغه را ته ووې، شرط دا دی چې خپله ا فسا نه يا  غزل به تنقيد دپا ره وړا ندې کړې۔ ماوې دا  کوم ګرا ن کا ر دی ؟ تنقيد خو به د جرګې غړي کوي۔ زما  مقصد صرف دا دی چې د هوتي مردا ن په ا دبي ا سما ن ځليدونکي ستوري ووينم ۔ درې څلور غزلې مې ځا ن سره وا خستې اول د هوتي ډا کخا نې لا ندې د ګوړې او لوکا ټو دکا ن ته ورغلم ۔ ا نديش شمس ا لقمر صا حب سره مې پيژندګلو وکړه او خپله مدعا  مې ورته بيا ن کړه ۔ هغه په کا روبا ري ا ندا ز کې  زما  ډا ډګيرنه وکړه۔ او بيا  په رتلونکي ا توا ر ، دټا کلي پروګرا م مطا بق ګولډن سنيما  سره خوا  کې  د شير علي با چا  ا يډوکيټ با لا  خا نه ته ورسيدم ۔يو څو لحظې پس د ا دبي جرګې ا جلا س شروع شو۔ هما  صا حب د تير ا جلا س رپورتا ژ واورولو، بيا  ما ته د غزل اورولو بلنه را کړې شوه۔ ما  د څه رسمي پيژندګلو نه بغير په يو سا ه لنډ بحر کې  د پنځو شعرونو غزل واورولو۔ د غونډې صدر دروند خوږ مشر ميا  خيرا لحق ګوهر صا حب په ا شا ره د بحث ميچن په چورليدو شوه ۔ شا عرا ن ،ا ديبا ن د يو دا ٸرې په شکل کې  نا ست و ۔ په دغه موقع ما  وا ر په وا ر يوه يوه څهره وپيژنده ۔ دغو کې  د ميا  صا حب او هما  صا حب نه علاوه محترم قمر را هي،شير علي با چا  ا نور، ا صغر لا لا ، درويش خا ن، ډا کټر ا مين ا لحق، علي حيدر بها در،مولا نا  عبدا لروف شا ه صا حب، عبدا لجبا ر حا مد صا حب، ا نديش شمس ا لقمر صا حب، ا سرا ر صا حب د طورو،پير ګوهر صا حب، محمد ا قبا ل ا قبا ل،جما ل را زي، پير طلا  محمد با چا ، سيد منظور حسين با چا  او غلا م سرور لا لا  هم شا مل وو۔

د غزل په مطلع او ړومبي شعر يو ډير اوږد او تود بحث وکړې شو د فکروفن ها غه ها غه ملغلرې وشيندلې شوی ۔ چې زما  د عقل هوش سترګې يې وبرېښولې۔ د هر يو خلې ته به مې کتل ،کله به د دوي بيا ن ته حيرا ن شوم او کله به خپل ځا ن ته۔ ړومبې شعر کې  ” ا ٸينه“ او ” جما ل“ ټکي را غلي وو:

ستا  جما ل وته کا ته کړم

له   حيرته  ا ٸينه   شوم

په دغه حوا له خا ص طور شير علي با چا  او ا صغر لا لا  د وحدت ا لوجود او وحدت ا لشهود د فلسفو او تصوف د نظريو هغه وهۍ را  وسپړدلې او دا سې کا پرې کا پرې نکتې يې پکې  را دوسا ره کړې۔ چې زما  په خوا  خا طر کې  هم نه وې تيرې شوی ۔ او بيا  چې ما  وړا ندې شعر واورولو:

ته را نغلې ،خير دې غوا ړم

ستا  له دره په ستنه شوم

نو ا صغر لا لا  او نورو ښا غليو هم د څه لږ ډير بحث نه پس شعر صفا  وګرځولو ، ميا  خيرا لحق ګوهر غا لبا  د ذا ٸقې بدلولو دپا ره غلا م سرور لا لا  ته بلنه ورکړه ۔

”لا لا  ! مونږ تا سو ته خوا ست کوو چې د شعر پحقله خپله قيمتي را يې ورکړﺉ“

غلا م سرور لا لا  چې د کړه وړه په  لحا ظ د يونا ني فلسفيا نو يو ژوندی پيکر محسوسيدو نری او  کلک بنيا دم۔ له ډيره وخته را سې چپ چا پ قلا ر او سا ه را ښکلی نا ست و۔ د صدر په وينا  يو دم را ببر شو ۔ ما ته يې په برندو سترګو وکتل۔ او بيا  لکه د شين زمري وغړميدو۔ ” زه دده نه تپوس کوم ،چې ستا  ورسره را ه و رسم نه و ،نو ورتلې څله ؟“

په دې ټولو بړق وهل۔ او زما  وا ر پا ر خطا  شو ۔ په تندي مې نرۍ نرۍ خوله را ما ته شوه۔ بلکې زړه کې  را سره ويره پيدا  شوه،چې هسې نه را پا څي او د بوسو څخی را نه جوړ کړي،چې دا تا  څه ګډې وډې شروع کړي دي خو قمررا هي صا حب را مينځ ته شو ښا ٸسته لهجه کې  يې ورته ووې۔

”ګوره لا لا  ته به ډير نه غصه کيږی دا  خو نوي زلمي دي وس د شا عرۍ چل زده کوي ۔دوي سره به ګزا ره کوو۔ خو دلته يو ا لزا م ولګوو۔ ا خر دا د ” را ه ورسم“ خبره پکې  څنګه را غله ۔

غلا م سرور لا لا  نور هم په غضب کې  شو۔ ټک په ټک يې جوا ب ورکړو ”بهر ورله را نغی“ او دې ورته وا ٸي (خير دې غوا ړم؟) تبر راوا خله ۔ور پرې ورله ما ت کړه۔ته يې خير غوا ړې!!؟ مجلس کې  يو ځل بيا  خندا  بړقا  جوړه شوه۔زما  سا ګ سيلۍ وړی و ۔ د غلا م سرور لا لا  له سترګو د اور بڅري وريدل۔ او چې په دغه حا ل کې  به يې ما ته غصه کې  راوکتل نو ما  به وی ګني سا ه خو دغه وه چې لا ړه۔

را هي صا حب ورته بيا  منت شروع کړو ” لا لا ! دا  نوي شا عرا ن دي دوي سره نرمي کوه او ته لږ سا ړه خوره“۔ سرور لا لا  بيا  چغه کړه : په ما  اور بليږي او ته وا يي سا ړه خوره! ددې وسنو زلمو د لا سه خو مونږ خرا ب ترا ب شو ”ښکلي“ يې را ته په سر وخيژول او دا  دريم څلورم ځل دی خشته (ښا ٸسته)جينۍ پکې  چټني شي!!!!؟

د جينۍ په چټني کيدو په خبره يا را ن بيا  کړس کړس په خندا  شو۔ زه په دې را ز ورستو پوهه شوم ۔ ددې نه ا ګا هو دوه درې ا فسا نې د تنقيد دپا ره وړا ندې شوې وې۔ ”هيرو“ او ” هيروٸن “ به د يو بل سره د مينې لوظونه کړي وو ۔ هيرو له به مور پلا ر بل ځا ې وا ده وکړو ۔ جينۍ به په ا نتظا ر نا سته وه ۔ چې د خپل محبوب د بې وفا يۍ به خبر شوه نو زهر به يې وخوړل ۔يا  به يې ځا ن په چا ړه اووهه۔

غلا م سرور لا لا  د ا فسا نو دغه ا نجا م غصه کړې وو ۔ هغه په مينه محبت کې  د تورې ډا ل غوزولو قا ٸل نه و ۔

خير نو ۔۔۔ غلا م سرور لا لا  سره زما  ړومبې ليده کا ته ،دغه حا ل کې  شوي و۔ بيا  به کله د ا نديش صا حب او کله د ډا کټر ا مين ا لحق په دکا ن ملا قا تونه کيدل او دغه فلسفيا نه بحثونه به مو اوريدل ۔ سرور لا لا  به ويل ” زه خپل فکرونه او فلسفې يو کتا ب کې  را جمع کوم“ د کتا ب نوم دی ” کتا ب عا لم“ 

خو دغه عظيم کتا ب د پيريا نو ما ما ګا نو نه بغير لا تر اوسه نومې بنيا دم نه ليدلی او نه چا  لوستلی دی۔ ا سرا ر د طورو خپل مشهور نظم ” څهرې “ کې  د لا لا  غلا م سرور د فکر او شخصيت خا که دا سې جوړه کړې ده:

شکا يت کې  ظرا فيت دی 

ظرا فت کې  شکا يت دی

ا نقلا ب  ته   ا شا رت   دی    

يو   نظر   د  بغاوت   دی

بې   کچکوله   قلندر   دی

دا   لا لا    غلا م   سرور  دی

ا سرا ر صا حب وا ٸي ،يوه ورځ د مردا ن ستر روغتون نه راوتلم شا ه با چا  را سره وه۔ مخا مخ د ګجو خا ن روډ نه غلا م سرور لا لا  اوا ز وکړو ا سرا ره! بس دغلته ودريږه ۔ تا سره مې کا ر دی ۔ زه د سړک نه درپورې وځم۔ کله چې مخا مخ شول نو لا لا  وٸيل: ا سرا ره !ته مې ځکه ا يسا ر کړې چې په خبره پوهيږې دغه تيره ورځ ما دې زمکې له لته ورکړه ۔ زمکې را ته غږ وکړو ۔ پا م کوه۔ بله لته را نکړې ۔ ما  ستا  په شا ن ډير د پښو لا ندې کړي دي خو ته ګوره ! هما  صا حب نه مني؟ وا يي زمکه خبرې نه کوي؟

ا سرا ر صا حب د طورو تسلي ورکړه او غلا م سرور لا لا  ته يې ووې بلکل ۔ زمکه خبرې کوي، دا دې تا سره يې خبرې وکړې کنه؟ او بيا  غلا م سرور لا لا  په خپله مخه لا ړ۔ 

زه ګما ن کوم چې غلا م سرور لا لا  به ا رو مرو د قرا ن عظيم ا لشا ن دا  فرما ن د وجدا ن په غوږو اوريدلې وي ” ولا  تمش فی ا لا رض مرحًا  “ ا لخ ترجمه: او په زمکه دومره زور کې  مه ګرځه۔ ته بېشکه زمکه نشې شلولی۔

ا نسا ن چې کله د برمه پريوځي ،اوږې يې ستړې شي او د ژوند او د ژوند با ر نور نه شي زغملی ،نو زمکه ورته لکه د مور نرمه پسته غيږه ورکړي ښا غلي عبدا لوا حد قلندر هم خپل ” ا نکا ر“ (شعري مجموعه) کې  د ا مرتا  پريتم په ژبه ددې حقيقت ا قرا ر کړی دی۔ 

زمکې څو ځله اووې

را ځه زما  غيږې ته

ته چې په لا ر تيريدې

ددنګو پوندو د پيزا ر اوا ز ،دې

خپله سينه کې  ونغښت 

د زمکې مور اوا ز

د ا صغر لا لا  ا يډوکيټ د کتا ب ” ژوند او ا دب“ ١٩٦٨ د مخکتنې دستوره وه ١٩٦٩ کې  غلا م سرور لا لا  هم يو وړوکې غوندې مضمون اورولې و ۔ نه پوهيږم چې د هغوي څه ليکلي توښه به ا ما نت پا تې وي يا  نه۔ خو د مردا ن نه علاوه د پښتونخوا  يو څو نورو نا متو ا ديبا نو شا عرا نو هم د غلا م سرور لا لا  شخصيت پيژندلی او دده زور منلی و۔ حا فظ محمد ا دريس صا حب ته چې په ړومبي ځل يو دوستا نه ما حول کې  مخا مخ کړې شو، او د لا لا  تود بحث يې واوريدو نو هغوي په دې ټکو تسليم کړو صا حب وٸيلي وو۔

”زما  خيا ل وه چې ګني هندوستا ن کې  يو زوراوره کپرۍ ده خو اوس اورسيدم چې کپرۍ دوه دي۔ يو مها تما  ګا ندي او بله کپرۍ د مردا ن لا لا  غلا م سرور“

پروفيسر تقويم ا لحق صا حب کا کا خيل به د لا لا  د ا دبي شخصيت مننه کوله۔ محترم ا جمل خټک صا حب هم ډير پخوا  د غيرت چغه کې  ا عترا ف کړې دی ۔ مرحوم ا يوب صا بر صا حب د اولسي ا دبي ټولنې مردا ن په ا دبي دستوره کې  ا علا ن کړې و چې ” که د مردا ن نه پوره نه شوه زه به د کوها ټ کې  ددې ژوندي فلسفي غلا م سرور لا لا  د شا ن مطا بق يوه ا دبي دستوره کوم ،چې خلق ددې لوړ ا دبي شخصيت د مقا م او مرتبې نه خبر شي۔

خوږ ژبي شا عر پير ګوهر صا حب د غلا م سرور لا لا  په فن او شخصيت روغ کتا ب ” ژوندی ا نسا ن“ ليکلې او چا پ کړې دی۔ ده سره يې دوستا نه ډيره خوږه وه، د مينې او ا خلا ص دې خوږ وا لي کې  به د طنز او مزا ح مرچ ما لګه هم شا مل و ۔ خو کله چې به دغه مرچ ما لګه د حسا ب نه لږ بې حسا به شو نو بيا  به د لا لا  ا ندا ز د کتو او خبرې د اوريدو وي ۔ يو ځل قمر را هي صا حب حجره کې  نا ست و۔ دغو ورځو کې  د پير ګوهر صا حب د ا من ډيرې چرچې وی۔

روس دې ا مريکې نه ،ا مريکه دې ځا ر له چينه شير

غوا ړمه چې ټولنه دنيا  مينه مينه مينه شي

خبرو خبرو کې  سرور لا لا  په جلا ل کې  را غی ۔ډير په خشم کې  يې پير صا حب ته سترګې راوا ړولې : 

هلکه دا  ته په کومه ځا نګو ځا نګې زه تا  چيلينج Challenge کوم ما له جوا ب را کړه۔

ته وا ٸي چې ټوله دنيا  مينه مينه مينه شي

څنګه به د ټولې دنيا  ګډه وډه وينه شي 

او بيا  کړس کړس په خندا  شو۔ د پيرنګيا نو وخت کې  چرته ډپټي کمشنر سره ريډر Reader پا تې شوی ٶ۔نو ا نګريزي يې ښه روا نه او په زوړتيا  وٸيلې شوه۔ د محا فظ خا نې د ريکا رډ او مثلونو پوخ مړنی و ۔ بلکې ټول شخصيت يې د ا للّه پا ک د قدرتونو يو عجوبه وه۔ په ظا هره خو پا ګل ليونی ښکا ريدو خو په خبرو به چې را غی نو دا سې عجيبه عجيبه درغا ړۍ به يې وويشتې ،چې د عقل او علم خاوندا ن به ورته هک پک شو۔ لا لا  به وٸيل ا للّه تعا لي د خپل قدرت را زونه چا ته نه څرګندوي خو کله چې ورته پټ را زونه ښکا ره کړي نو ليونی يې کړي۔ 

يو وخت و چې په غلا م سرور لا لا  د ليونتوب چپې را غلې وی ۔ ذهن يې ګډ وډ شوې و ۔ پا ګل خا نه کې  يې څه موده تيره کړه۔ نو په دغه حوا له به يې عموما  نا متو شا عر او ا ديب ښا غلي روغ ليوني ميا  تکريم ا لحق کا کا خيل ته ګوته څنډوله وٸيل به يې۔

دا ميا  له په کومو کندو کپرو سر دی ۔ دې خو نه روغ دی نه ليونی ،نو په کوم حسا ب ځا ن ته روغ ليونی وا ٸي؟ خو زه يم کله چې ليونی شوم ۔ نو پا ګل خا نې ته ورسولی شوم۔ د بجلۍ شا کونه را کړې شو۔ په زنځيرونو تړلی شوی يم ۔ وهل ټکول مې خوړلي دي۔ د زنځيرونو رقص مې کړی دی ۔ او بيا  چې ددغو مرحلو نه تير شوم ۔ حا لت مې سم شو نو دا دی او سنديا فته روغ يم۔ ميډيکل فټنس سرټيفيکټ را سره دی۔ او غټ ثبوت يې دا دی ،چې Certified روغ او Certified ليونی ا يکي يو زه يم۔ که دغه روغ رمټ ميا  صا حب په رښتيا  ليونی وی۔ نو مړز به يې څنګه لوبوو ۔ د ډا کټر ا مين ا لحق په دکا ن کې  محترم عبدا لجبا ر حا مد صا حب د يو حديث شريف په حوا له د حضرت يوسف عليه ا لسلا م او حضرت محمد صلي ا للّه عليه وسلم د حسن و جما ل تذکره کوله۔ دې لړ کې  يې د صبيح او مليح ټکو تجزيه کوله غلا م سرور لا لا  د دوي بيا ن ته غوږونه تکۍ کړي و۔ سترګې يې د اوښکو ډکې شوې بيا  يې مخ په څا در پټ کړه۔ پټ پټ يې وژړل څو لحظې پس خا موش پا څيد او غلی شا ن د مجلس نه وکشيد۔

ددې قسمه جذبا تي او ذهني کيفيتونو جا ج به د نفسيا تو ما هرا ن ا خستی شي۔ خو لکه څنګه چې به سرور لا لا  خبره کوله ،خدا ې تعا لي خبر چې دده په خپله سينه کې  د قدرت څومره را زونه پټ و۔ يو ځل يې د کرکټ په با بله مجلس تود کړی ٶ۔ پير ګوهر صا حب ورله پا ټک ورکړو۔ ګوره! لا لا  د ګودر په غا ړه ولا ړ يې ،دا  څه د هلکا نو لوبې دې شروع کړي دي؟ لا لا  ورته را برند شو: يا د ولره پير صا حب ! ترڅو چې مې سنچري سليزه نه وي پوره کړي وا للّه که مې اوټ کړې۔ خو ژوند او مرګ د ا للّه تعا لي په ا ختيا ر کې  دی۔ دا  نه د پير په وس کې  ده ۔ او نه د فقير ۔ ا نسا ن که هر څو منډې ترړې وهي د مرګ علا ج نشي کولی۔ غلا م سرور لا لا  ته به لا  د خپل عمر سنچري پوره کولو کې  د شل پنځويشت کا لو منډې په سر پرتې وی۔ خو د ژوند د وکټونو ترمينځه منډو را منډو ورله سا ه بې کوره کړې وه او ا خر د ا جل فرښته د ١٩٨٩ ا پريل په وويشتم تا ريخ د زيا رت په ورځ زمونږ دغه قيمتي ”وکټ“ په ا خستو کې  کا ميا ب شو او مونږ پرې د حسرت اوښکې وڅڅولې:

او زه خبر شوم

د پښتو له څا نګې 

بل يو ګلا ب وشوکيده

دغه ګلا ب چې د مردا ن خاورې 

زوۓ و غريب

د خپل ا حسا س او د ا رما ن په څليو 

توۓ و غريب